Kwaliteit
PDF
Genereer PDF document
Ondersteunende behandeling
tab1
tab2
tab3
tab4
Uitgangsvraag + aanbeveling

Uitgangsvraag

Welke ondersteunde medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandelingen zijn zinvol bij kwetsbare ouderen met een lage luchtweginfectie?

Aanbevelingen

Zie voor de ondersteunende maatregelen bij de meest voorkomende symptomen van lage luchtweginfectie bij kwetsbare ouderen (kortademigheid, hoesten, droge mond, verminderde  intake van vocht en voeding, pijn, uitdroging, obstipatie, delier, en koorts) de richtlijnen van Pallialine. Voor pijn wordt tevens verwezen naar de Verenso-richtlijn Pijn bij ouderen 5 en voor delier naar de NVKG-richtlijn Delier 6.

Neem, indien van toepassing, voor onderstaande belangrijke symptomen bij een lage luchtweginfectie bij kwetsbare ouderen de volgende ondersteunde maatregelen:

  • Dehydratie: stimuleer bij onvoldoende orale vochtintake eerst tot voldoende drinken (streef naar 1,5 liter) en start zo nodig parenterale vochttoediening.
  • Bronchospasme: start met bronchodilatantia, afhankelijk van de ernst van de situatie middels dosisaerosol met voorzetkamer of middels verneveling.
  • Zuurstof-saturatie (gemeten of cyanose tong): streef naar een minimale zuurstofsaturatie (SpO2) van 92% [1], start zo nodig zuurstoftoediening.
  • Opioïdengebruik: wees bij curatief beleid, binnen kaders van proportioneel gebruik, niet terughoudend met opioïden vanwege een veronderstelde levensverkortende werking.
  • Sufheid: overweeg het verminderen van medicatie die sufheid kunnen veroorzaken, zoals benzodiazepinen. 
  • Algemeen: start als er tekenen zijn van herstel met een opbouwend mobilisatieschema om, binnen de grenzen van het redelijke, de patiënt zeer geleidelijk te laten mobiliseren.

[1] Waarde gebaseerd op de oxyhemoglobine dissociatie curve

Literatuurreview

Ondersteunende behandelingen zijn er op gericht om klachten/symptomen, bijwerkingen en complicaties van (de behandeling van) een lage luchtweginfectie te voorkomen, verzachten of behandelen. Doel van een ondersteunende behandeling is het bieden van comfort en verbetering van de klinische situatie. Op dit moment is niet duidelijk wat de effectiviteit is van het toedienen van morfine, zuurstof en vocht en van de houding in bed als ondersteunende behandeling bij kwetsbare ouderen met een LLWI.

Literatuurconclusies

 Comfort

Matig

GRADE

Het gebruik van een leidraad gericht op het bereiken van comfort door optimale symptoomverlichting was bij patiënten met dementie met pneumonie niet effectiever dan standaardzorg. Wel was er een geleidelijke daling van discomfort in zowel de interventie- als de controlegroep.

Van der Maaden, 2016

Beschrijving studies
De enige geïncludeerde studie is een cluster gerandomiseerde studie die de effectiviteit van een praktische leidraad, met als doel het bereiken van comfort door optimale symptoomverlichting bij verpleeghuispatiënten met dementie, onderzocht (n=367; gemiddelde leeftijd 84) 2. Clusterrandomisatie vond plaats op het niveau van een verpleeghuis (n=32). Na een pre-interventiefase, waarin bij patiënten met dementie met een pneumonie de symptomen van de patiënt en de (ondersteunende) behandeling werden geregistreerd, werden de deelnemende verpleeghuizen gerandomiseerd. De interventiegroep paste de leidraad toe gedurende minimaal een jaar maar was daar niet toe verplicht, het toepassen van de richtlijn gebeurde naar eigen inzicht. De leidraad bestaat uit een checklist waarin de situatie van de patiënt in kaart wordt gebracht met betrekking tot een aantal symptomen, waaronder kortademigheid, hoesten, dehydratie en pijn. Vervolgens geeft de richtlijn een handelingsperspectief per symptoom. De controlegroep paste standaardzorg toe. De uitkomstmaten waren observatie van discomfort, gebrek aan comfort (reverse-meting), pijn en benauwdheid en werden gemeten in zowel de pre-interventiefase als in de interventiefase. De uitkomstmaten werden vrijwel dagelijks gemeten gedurende 15 dagen na de diagnose pneumonie. Er was geen verschil tussen de interventie- en de controlegroep voor de genoemde uitkomstmaten op dag 15. Wel was er een significant verschil tussen de pre-interventie fase en de interventiefase (p<0.05). Bij de univariate analyse voor alle vier de uitkomsten, bij de multivariate analyse voor gebrek aan comfort en benauwdheid. De grootste daling werd gezien ten tijde van de overgang van pre-interventie naar interventiefase.

Bewijskracht van de literatuur
De bewijskracht voor de uitkomstmaat ‘comfort’ is met 1 niveau verlaagd gezien ernstige beperking in de onderzoeksopzet.

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende wetenschappelijke vraagstelling(en):

  • Is het toedienen van morfine effectief als ondersteunende behandeling van lage luchtweginfectie?
  • Is het toedienen van zuurstof effectief als ondersteunende behandeling van lage luchtweginfectie?
  • Is vochttoediening effectief als ondersteunende behandeling van lage luchtweginfectie?
  • Welke houding is effectief als ondersteunende behandeling van lage luchtweginfectie?

P = kwetsbare ouderen met een bevestigde lage luchtweginfectie (arts en/of longfoto)
I = morfine, zuurstoftoediening, vochttoediening, houding in bed
C = geen behandeling/standaard zorg/een andere behandelmaatregel
O = klinische genezing, klinische verbetering, comfort, hoeveelheid antibioticagebruik gerelateerd aan lage luchtweginfecties, ziekenhuisopname, overlijden

Relevante uitkomstmaten
De werkgroep achtte comfort en klinische verbetering voor de besluitvorming kritieke uitkomstmaten. Klinische  verbetering, ziekenhuisopname en overlijden waren voor de besluitvorming belangrijke uitkomstmaten.

De werkgroep definieerde de uitkomstmaat klinische genezing als volgt. Tekenen van klinische genezing zijn: verdwijnen van klinische symptomen naar het niveau van voor de ziekte, geen sputumproductie meer, geen koorts meer 1. Tekenen van klinische verbetering zijn: subjectieve verbetering van benauwdheid, vermindering in hoesten, kwantitatieve reductie van sputumproductie, reductie sputumpurulentie, geen koorts meer 1.

In de databases Pubmed, Embase en Cochrane is met relevante zoektermen gezocht, eerst naar systematisch literatuuronderzoek en vervolgens naar gecontroleerde studies. De zoekverantwoording en in- en exclusiecriteria zijn weergegeven in bijlage 1.

De literatuurzoekactie naar systematisch literatuuronderzoek betrof zowel de preventie als de behandeling van lage luchtweginfectie en leverde 834 treffers op. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 5 literatuuronderzoeken voor ondersteunende behandeling voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 5 literatuuronderzoeken geëxcludeerd (zie bijlage 2 Exclusietabel) en geen literatuuronderzoek definitief geselecteerd.

In de databases Pubmed, Embase en Cochrane is met relevante zoektermen gezocht naar gecontroleerde studies. De literatuurzoekactie leverde 2156 treffers op. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 11 studies voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 9 studies geëxcludeerd (zie bijlage 2 Exclusietabel) en werd één studie definitief geselecteerd. Eén voorgeselecteerd artikel was niet opvraagbaar.

Eén gecontroleerd onderzoek is opgenomen in de literatuuranalyse. De beoordeling van de individuele studiekwaliteit en de evidencetabel kunt u respectievelijk vinden in bijlage 3 en 4.

Zoekstring systematisch literatuuronderzoek
(("Pneumonia"[mesh] OR "pneumonia"[tiab] OR "bronchopneumonia"[tiab] OR "pleuropneumonia"[tiab] OR "aspiration pneumonia"[tiab] OR "Bronchitis"[mesh] OR "bronchitis"[tiab] OR "bronchiolitis"[tiab] OR "Tracheitis"[mesh] OR "tracheitis"[tiab] OR "Legionellosis"[mesh] OR "legionellosis"[tiab] OR "legionella"[tiab] OR "respiratory tract infection"[tiab] OR "respiratory tract infections"[tiab] OR "respiratory infection"[tiab] OR "respiratory infections"[tiab] OR "Respiratory Tract Infections"[mesh:noexp]) AND ("Elderly"[tw] OR "community-dwelling"[tw] OR "geriatric"[tw] OR "mini-mental state"[tw] OR "alzheimer"[tw] OR "alzheimer's"[tw] OR "alzheimers"[tw] OR "mmse"[tw] OR "caregivers"[tw]OR "falls"[tw] OR "Adl"[tw] OR "Frailty"[tw] OR "Gds"[tw] OR "Ageing"[tw] OR "hip fractures"[tw] OR "elders"[tw] OR "Frail"[tw] OR "Mci"[tw] OR "Demented"[tw] OR "Psychogeriatrics"[tw] OR "cognitive impairment"[tw] OR "comorbidities"[tw] OR "dementia"[tw] OR "aging"[tw] OR "older"[tw] OR "daily living"[tw] OR "cognitive decline"[tw] OR "cognitive impairment"[tw] OR "residents"[tw] OR "cognitive functioning"[tw]  OR "old people"[tw] OR "nursing homes"[mesh] OR "Geriatric assessment"[mesh] OR "aging"[mesh] OR "frail elderly"[mesh] OR "Alzheimer disease"[mesh] OR "homes for the aged"[mesh] OR "cognition disorders"[mesh] OR "dementia"[mesh] OR "Activities of daily living"[mesh] OR "aged, 80 and over"[mesh] OR ("Residential Facilities"[mesh] NOT "Orphanages"[mesh]) OR "nursing home"[tw] OR "nursing homes"[tw] OR "care home"[tw] OR "care homes"[tw] OR "nursing care facility"[tw] OR "nursing care facilities"[tw] OR "residential facility"[tw] OR "residential facilities"[tw] OR "residential home"[tw] OR "residential homes"[tw] OR "residential care"[tw] OR "aged care"[tw] OR "Housing for the Elderly"[mesh] OR "Long term care"[mesh] OR "long term care"[tw]) AND (systematic[sb] OR "meta-analysis"[pt] OR quantitative overview*[tw] OR ystematic review*[tw] OR systematic overview*[tw] OR methodologic review*[tw] OR methodologic overview*[tw] OR "meta-analysis"[tw] OR "meta-analyses"[tw] OR "metaanalysis"[tw] OR "metaanalyses"[tw] OR ((systematic*[tw] OR methodologic*[tw]) AND (review*[tw] OR overview*[tw]))))

Databases: Pubmed, Embase, Cochrane Library (voor de laatste twee databases zijn de zoekstrings aangepast)

Zoekstring gecontroleerde studies
("Pneumonia"[mesh] OR "pneumonia"[tiab] OR "bronchopneumonia"[tiab] OR "pleuropneumonia"[tiab] OR "aspiration pneumonia"[tiab] OR "Bronchitis"[mesh] OR "bronchitis"[tiab] OR "bronchiolitis"[tiab] OR "Tracheitis"[mesh] OR "tracheitis"[tiab] OR "Legionellosis"[mesh] OR "legionellosis"[tiab] OR "legionella"[tiab] OR "respiratory tract infection"[tiab] OR "respiratory tract infections"[tiab] OR "respiratory infection"[tiab] OR "respiratory infections"[tiab] OR "Respiratory Tract Infections"[mesh:noexp]) AND ("Elderly"[tiab] OR "community-dwelling"[tiab] OR "geriatric"[tiab] OR "mini-mental state"[tiab] OR "alzheimer"[tiab] OR "alzheimer’s"[tiab] OR "alzheimers"[tiab] OR "mmse"[tiab] OR "caregivers"[tiab] OR "falls"[tiab] OR "Adl"[tiab] OR "Frailty"[tiab] OR "Gds"[tiab] OR "Ageing"[tiab] OR "elders"[tiab] OR "Frail"[tiab] OR "Mci"[tiab] OR "Demented"[tiab] OR "Psychogeriatrics"[tiab] OR "cognitive impairment"[tiab] OR "Comorbidities"[tiab] OR "Geriatric Assessment"[mesh] OR "Frail elderly"[mesh] OR "cognition disorders/diagnosis"[mesh] OR "cognition disorders/epidemiology"[mesh] OR "Alzheimer disease"[mesh] OR "dementia"[tiab] OR ("Residential Facilities"[mesh] NOT "Orphanages"[mesh]) OR "nursing home"[tiab] OR "nursing homes"[tiab] OR "care home"[tiab] OR "care homes"[tiab] OR "nursing care facility"[tiab] OR "nursing care facilities"[tiab] OR "residential facility"[tiab] OR "residential facilities"[tiab] OR "residential home"[tiab] OR "residential homes"[tiab] OR "residential care"[tiab] OR "aged care"[tiab] OR "Housing for the Elderly"[mesh] OR "Long term care"[mesh] OR "long term care"[tiab]) AND ("Pneumonia/therapy"[mesh] OR "Bronchitis/therapy"[mesh] OR "Tracheitis/therapy"[mesh] OR "Legionellosis/therapy"[mesh] OR "Respiratory Tract Infections/therapy"[mesh:noexp] OR treatment[tiab] OR therapy[tiab] OR "Analgesics, Opioid"[Mesh] OR "Morphine Derivatives"[Mesh] OR morphine[tiab] OR opioid[tiab] OR opioids[tiab] OR "Oxygen"[Mesh] OR "Oxygen Inhalation Therapy"[Mesh] OR oxygenation[tiab] OR oxygen[tiab] OR hydrat*[tiab] OR fluid[tiab] OR “Patient Positioning”[Mesh] OR “Posture”[Mesh] OR positioning[tiab] OR posture[tiab]) AND (("randomized controlled trial"[pt] OR "controlled clinical trial"[pt] OR "Randomized Controlled Trials as Topic"[mh] OR "clinical trial"[pt] OR "Clinical Trials as Topic"[mh:noexp] OR "Controlled clinical Trials as Topic"[Mesh] OR "clinical trial"[tiab] OR ((controlled[tiab] OR randomized[tiab]) AND trial[tiab]) OR "Placebos"[mh] OR placebo[tiab] OR placebos[tiab] OR "Random Allocation"[mh] OR random*[tiab] OR "Comparative Study" [pt] OR "Cross-over studies"[mh] OR "Controlled Before-After Studies"[mh] OR "Double-blind Method"[mh] OR "double-blind"[tiab] OR "Single-Blind Method"[mh] OR "single-blind"[tiab] OR ((single[tiab] OR double[tiab] OR triple[tiab]) AND (blind*[tiab] OR mask*[tiab])) NOT ("animals"[mh] NOT "humans"[mh])))

Databases: Pubmed, Embase, Cochrane Library (voor de laatste twee databases zijn de zoekstrings aangepast)

 
Inclusie- en exclusiecriteria

Inclusiecriteria:

  • kwetsbare ouderen met bevestigde LLWI (arts of longfoto) in verpleeghuis, woonzorgcentrum, thuiswonend (zie P van PICO)
  • indien thuiswonend: ≥65 jaar en/of gemiddelde/mediane leeftijd ≥75 jaar
  • behandelmaatregel: zie I van PICO
  • (systematisch literatuuronderzoek van) gecontroleerde studies, al dan niet gerandomiseerd

Exclusiecriteria:

  • hoge luchtweginfectie (zoals pharyngitis, sinusitis)
  • patiënten met LLWI opgenomen in het ziekenhuis
  • patiënten met LLWI in de palliatieve fase (verwijzen naar bestaande richtlijn (afbakening richtlijn))
  • niet-gecontroleerde studies

Tabel 1 Exclusietabel  systematisch literatuuronderzoek (initiële inclusie: 5)

Naam auteur (jaartal)

Reden exclusie

Beckers (2015)

Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen

Hemila (2013)-beh

Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen

Loeb (2008)-beh

Antimicrobiële behandeling; geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen

Loeb (2010)-beh

Antimicrobiële behandeling; geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen

Zhang (2012)

Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen

 

Tabel 2a Exclusietabel gecontroleerde studies (initiële inclusie: 11)

Naam auteur (jaartal)

Reden exclusie

Bajaj (2006)

Geen kwetsbare ouderen

Douglas (2011)

Interventie gestart voor diagnose pneumonie

Kanda (2004)

In ziekenhuis opgenomen patiënten

Loeb (2006)

Geen behandelinterventie

Li (2015)

In ziekenhuis opgenomen patiënten

Meduri (2010)

Geen onderzoek

Naughton (2001)

Geen behandelinterventie

Ramsey (2014)

In ziekenhuis opgenomen patiënten

Tran (2014)

Leeftijd

 

Tabel 2b Niet-toegankelijke artikelen (n=1)

Naam auteur (jaartal)

Omschrijving resultaten

Woo (1994)

Effect van voedingssupplementen op herstel: onduidelijk of er verschil is tussen wel-geen interventiegroep

Tabel 1 Risk of bias tabel voor interventiestudies (randomized controlled trials)

Vergroot tabel

Studie
(1e auteur, publicatie jaar)

Beschrijf methode van randomisatie

Bias ten gevolge van inadequate blindering van randomisatie-proces?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Bias ten gevolge van inadequate blindering van participanten voor de behandeling?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Bias ten gevolge van inadequate blindering van de behandelaar voor de behandeling?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Bias ten gevolge van inadequate blindering van de effectbeoordelaars voor de behandeling?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Bias ten gevolge van selectieve rapportage van uitkomsten op basis van de resultaten?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Bias ten gevolge van loss to follow-up?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Bias ten gevolge van inbreuk op intention to treat analyse?
(onwaarschijnlijk/waar-schijnlijk/onduidelijk)

Van der Maaden, 2016

Blokrandomisatie. Binnen groepen van verpleeghuizen werden twee vergelijkbare (op basis van 3 criteria)  gerandomiseerd naar de controle of interventiegroep middels toewijzing door een ondoorzichtige envelop

Onwaarschijnlijk, wel onduidelijk wie de twee vergelijkbare groepen heeft gematched.

Waarschijnlijk, inherent aan type interventie

Waarschijnlijk, inherent aan type interventie

Onwaarschijnlijk

Onwaarschijnlijk

Onduidelijk. Geen loss to follow-up gerapporteerd. Wel episodes waarbij geen observatie is uitgevoerd, onduidelijk of de redenen hiervoor verschillen per behandelgroep.

Onduidelijk of de episodes zonder observaties zijn meegenomen in de uitkomstmaat.

Tabel 1 Zoekvraag: Is ondersteunende behandeling (gecombineerde interventie) effectief bij een lage luchtweginfectie?

Vergroot tabel

Studie referentie

Studie kenmerken

Patientkenmerken 

Interventie (I)

Controle (C)

 

Follow-up

Uitkomstmaat en  grootte effect

Opmerkingen

Van der Maaden (2016)

Type of study:
Cluster RCT

Setting:
verpleeghuis

Country: Nederland

Source of funding: NWO

Inclusion criteria:
-pneumonie (oordeel arts)
-dementie

Exclusion criteria:
-geen

N total at baseline:
Intervention:  109 episoden
Control: 80 episoden

Important prognostic factors2:
For example
age ± SD: 84.2±7.6
I: 83.3±8.1
C: 83.7±8.4 

Sex: 42.1% M
I: 49.5%
C: 32.5% 

Groups comparable at baseline?
Niet m.b.t geslacht

Describe intervention (treatment/procedure/test):

Toepassen van een richtlijn met als doel het bereiken van comfort door optimale symptoomverlichting. Interventies o.a. toedienen van morfine, zuurstof en vocht en houding in bed

 

 

 

Describe  control (treatment/procedure/test):

Standaardzorg

 

 

Length of follow-up:
15 dagen

Loss-to-follow-up:
I: N=0 vph/n=18 episoden
C: N=2 vph/n=15 episoden
Reden: niet gerapporteerd 

Incomplete outcome data:
Onduidelijk

 

 

Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available):

Interventie vs control (gecorrigeerd)
Discomfort (DS-DAT): regressiecoëfficiënt 1.11 (0.93-1.31)
Gebrek aan comfort (reverse EOLD-CAD) regressiecoëfficiënt 1.01 (0.98-1.05)
Pijn (PAINAD) regressiecoëfficiënt 1.04 (0.93-1.15)
Kortademigheid (RDOS) regressiecoëfficiënt 1.11 (0.99-1.24)

Pre-interventiefase vs interventiefase
Discomfort (DS-DAT): regressiecoëfficiënt 0.93 (0.82-1.01)
Gebrek aan comfort (reverse EOLD-CAD) regressiecoëfficiënt 0.98 (0.97-1.00) (p<0.05)
Pijn (PAINAD) regressiecoëfficiënt 0.96 (0.91-1.01)
Kortademigheid (RDOS) regressiecoëfficiënt 0.92 (0.87-0.98) (p<0.05)

Multiple lineaire regressie à correctie voor geslacht, leeftijd, ernst dementie, overlijden <20 dagen en seizoen

I.v.m. log transformatie regressiecoëfficiënt interpreteren als ratio
Overwegingen

Overwegingen

In de leidraad die werd getoetst door Van der Maaden wordt onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte symptomen. Directe symptomen zijn kortademigheid, hoesten, sputumretentie, ademhalingsstoornissen (waaronder bronchospasmen) en koorts. Indirecte symptomen zijn dehydratie, pijn, delier en angst. De aanbevelingen in de leidraad zijn gebaseerd op de richtlijnen van Pallialine (www.pallialine.nl) en een Delphi-studie met (inter)nationale experts 3. De studie van Van der Maaden vond geen effect van de leidraad op de uitkomstmaat comfort in vergelijking met standaardzorg. De auteurs geven aan dat dit mogelijk is te verklaren doordat de richtlijn de dagelijkse routine beschrijft. Dit wordt bevestigd in een implementatiestudie van dezelfde leidraad 4. Als andere mogelijke verklaringen werden gegeven dat de implementatie van de leidraad niet optimaal is geweest en dat de aandacht voor symptoomverlichting in beide groepen werd verhoogd doordat gedurende de gehele studie in beide groepen werd geïnventariseerd welke interventies voor symptoomverlichting werden toegepast (Hawthorn-effect). Met name het laatste verklaart mogelijk mede de geleidelijke daling van discomfort bij zowel de interventie- als de controlegroep.

Veel voorkomende symptomen bij een lage luchtweginfectie zijn: kortademigheid, hoesten, droge mond, verminderde  intake van vocht en voeding, pijn, uitdroging, obstipatie, delier, en koorts 3. Voor deze klachten zijn meestal ondersteunende maatregelen aangewezen. Voor deze richtlijn voert het te ver om in detail in te gaan op de symptoombestrijding voor al deze klachten en beperkt de werkgroep zich in de aanbevelingen tot een paar belangrijke ondersteunende maatregelen. Voor verdere details over symptoombestrijding verwijst de werkgroep naar de in Nederland algemeen aanvaardde richtlijnen van Pallialine (www.pallialine.nl), de Verenso-richtlijn Pijn bij ouderen 5 en de NVKG-richtlijn Delier 6.

Alhoewel de richtlijnen van Pallialine niet bedoeld zijn voor curatieve patiënten is de werkgroep van mening dat de maatregelen ten behoeve van symptoomverlichting bij palliatieve patiënten, goed aansluiten bij het doel van ondersteunende behandeling bij kwetsbare ouderen met een lage luchtweginfectie.

Verder is er soms terughoudendheid om bij curatief beleid met opioïden te starten, omdat men bang is dat dit levensverkortend zou werken. Er is echter indien opioïden proportioneel worden toegepast geen levensverkortend effect aangetoond onder andere bij patiënten die ernstig benauwd zijn bij COPD 7. Bij mensen met ernstige benauwdheid is er vaak sprake van een hoog stress niveau en hoge ademarbeid en vindt de werkgroep het wenselijk om niet terughoudend te zijn in de behandeling daarvan.

Verantwoording + referenties

Verantwoording

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden. 

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

1.    Chow AW, Hall CB, Klein JO, Kammer RB, Meyer RD, Remington JS. Evaluation of new anti-infective drugs for the treatment of respiratory tract infections. Infectious Diseases Society of America and the Food and Drug Administration. Clinical infectious diseases : an official publication of the Infectious Diseases Society of America. 1992;15 Suppl 1:S62-88.

2.    van der Maaden T, de Vet HC, Achterberg WP, Boersma F, Schols JM, Mehr DR, et al. Improving comfort in people with dementia and pneumonia: a cluster randomized trial. BMC medicine. 2016;14(1):116.

3.    VUmc/EMGO+. Pneumonitor. Comfort en prognose bij patiënten met pneumonie en dementie. Leidraad Interventie PneuMonitor onderzoek. 2015.

4.    van der Maaden T, van der Steen JT, Koopmans R, Doncker S, Anema JR, Hertogh C, et al. Symptom relief in patients with pneumonia and dementia: implementation of a practice guideline. International journal of geriatric psychiatry. 2017;32(8):829-39.

5.    Verenso. Richtlijn Pijn. Herkenning en behandeling van pijn bij kwetsbare ouderen. 2011, met herziene tekst 2016.

6.    NVKG. Richtlijn Delier. Volwassenen en ouderen. 2013.

7.         LAN. Richtlijn Palliatieve zorg voor mensen met COPD. Long Alliantie Nederland. 2011.