Geestelijke zorg in de thuissituatie: voor wie worstelt met levensvragen

Henk Veltkamp, Lucia van Iersel

Sinds 2019 is geestelijke verzorging, vanouds bekend in de intramurale zorg, ook in de thuissituatie beschikbaar.

• Dokter, waarom ben ik ziek?
• Uw hartklep lekt.
• Ja, maar waarom ik?
• Wacht, ik roep de dominee wel even.

Met dit mini-dialoogje opende de toenmalige verpleeghuisarts Bert Keizer in 1994 het boek waarmee hij zijn eerste bekendheid verwierf: 'Het refrein is Hein. Dagen uit een verpleeghuis.' Daarin neemt hij medische praktijken op de korrel die niet verder kijken dan hun medisch-technische neus lang is. Niet dat elke arts bekwaam zou moeten zijn om gesprekken over levensvragen te voeren – de tijd alleen al! – maar de patiënt mag wel verwachten om gezien, gehoord en behandeld te worden als geheel, als mens-uit-één-stuk en niet alleen als de klacht die in eerste instantie wordt gepresenteerd.

Het verhaal erachter

Specialisten ouderengeneeskunde weten dat onder of achter de somatische klacht waarmee een patiënt zich meldt heel vaak iets anders schuilgaat: eenzaamheid, verdriet, rouw, zorgen, relatieproblematiek, somberheid, twijfels aan de zin van hun leven. Zij zijn immers opgeleid en getraind in het herkennen van psychosomatische klachten en zullen, waar nodig, doorverwijzen naar maatschappelijk werker, psycholoog, psychiater of andere zorgverleners.

Levensvragen

Toch kan er ook dan nog iets blijven liggen. Soms speelt bij de patiënt ‘iets’ wat nog weer anders van aard is. Een probleem dat niet alleen vraagt om medische zorg en behandeling, maatschappelijke hulpverlening of psychologische interventie. Dat ‘iets’ laat zich overigens maar lastig benoemen. De patiënt maar ook de arts heeft daarvoor niet één-twee-drie de juiste termen ter beschikking. Bij gebrek aan beter circuleren er allerlei termen waarmee we ons behelpen: geestelijke zorg, spirituele zorg, hulp bij zingevingsvragen (denk aan het ‘waarom ik?’ uit de mini-dialoog hierboven), betekenisverlening. Kortom: levensvragen.

In de palliatieve zorg wordt deze dimensie van zorg inmiddels breed erkend en toegepast. De World Health Organization pleit voor ‘vroegtijdige signalering en zorgvuldige beoordeling en behandeling van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard’.

Geestelijke verzorging

De term ‘spiritueel’ kan daarbij overigens soortgelijke misverstanden wekken als het woord ‘geestelijk’. Veel mensen associëren zulke woorden met zweverigheid of religie. Of met allebei. Patiënten verwarren dat soms ook met het ‘geestelijke’ van de GGZ. Gelukkig beginnen zorgverleners elkaar steeds beter te vinden op basis van de definitie van geestelijke zorg door de desbetreffende beroepsvereniging VGVZ (Vereniging van Geestelijk Verzorgers): Geestelijke verzorging is professionele begeleiding, hulpverlening en advisering bij zingeving en levensbeschouwing.

Verhelderend daarbij is wat de VGVZ-Beroepsstandaard daaraan toevoegt: ‘Geestelijke verzorging sluit aan bij het levensverhaal van de cliënt en de levensvragen die hij of zij stelt. Geestelijke verzorging beperkt zich niet tot één bepaald aspect van het menselijk bestaan en kan verschillende vormen aannemen waarbij vragen en achtergrond van de cliënt altijd richtinggevend zijn.’

In Nederland is het ook al vele decennia vanzelfsprekend dat in de intramurale zorg naast de medische en psychosociale professies ook professionele geestelijke verzorging beschikbaar is. Maar voor de zorg thuis was daar tot voor kort niets geregeld, en kon er alleen maar incidenteel in voorzien worden. Patiënten die in het ziekenhuis geestelijke begeleiding hadden gekregen moesten die na hun ontslag weer missen. Terwijl bij sommigen van hen de behoefte aan gesprekken over en begeleiding in levens- en zingevingsvragen minstens zo sterk gevoeld wordt wanneer ze naar huis gaan (en niet zelden om te sterven). Denk ook aan de oudere die thuis met soms veel (levens)vragen achterblijft, nadat de partner  in een verpleeghuis is opgenomen.

Nu ook thuis

Van diverse zijden is de afgelopen decennia gewerkt aan beschikbaarheid van geestelijke zorg in de thuissituatie. Dat heeft in 2019 geresulteerd in  een subsidieregeling vanuit het ministerie van VWS (Kamerbrief minister Hugo de Jonge d.d. 8 oktober 2018).

Dat geldt niet alleen voor patiënten in de palliatieve fase maar ook voor anderen die met ingrijpende levensvragen worden geconfronteerd. Een geestelijk verzorger kan hen inmiddels ook in de thuissituaties professionele ondersteuning en begeleiding bieden, ongeacht geloof of levensbeschouwing van de patiënt of cliënt. De VWS-regeling voor geestelijke zorg thuis geldt voor twee doelgroepen:

• thuiswonende 50-plussers die worstelen met levensvragen;
• iedereen, ongeacht leeftijd, die zich in de laatste levensfase bevindt alsmede hun naasten

Hoe werkt het?

Verwijzing door arts of andere zorgverlener is eenvoudig: geef naam en adres van de patiënt door via de website of telefonisch door aan het Centrum voor Levensvragen in de eigen regio, waarna dit Centrum een beschikbare professionele geestelijk verzorger inschakelt. Ook kan de zorgvrager daar zelf een verzoek indienen. Het landelijk nummer 085-0043063 verbindt na het intoetsen van de postcode door met het desbetreffende regionale Centrum.

In principe leidt een verzoek om geestelijke zorg tot maximaal acht uur begeleiding in de vorm van gesprekken bij de patiënt thuis, of desgewenst op een andere plek. De gesprekken met de geestelijk verzorger zijn uiteraard volstrekt vertrouwelijk.

Geestelijke verzorgers die via deze regeling werken voldoen aan de kwaliteitseisen van de Stichting Kwaliteitsregister Geestelijk Verzorgers (SKVG) op het gebied van opleiding, bijscholing, professionaliteit (inclusief beroepsethiek) en lidmaatschap van een beroepsvereniging.

Behalve voor gesprekken bij patiënten thuis geldt de VWS-subsidieregeling eerstelijns geestelijke zorg ook voor deelname van een geestelijk verzorger aan multidisciplinair overleg (MDO) bij Palliatieve Zorg Thuis (PaTz), voor moreel beraad, en voor bijscholing van zorgverleners in de thuispraktijk in het omgaan met levens- en zingevingsvragen.

Auteurs

• Dr. Henk Veltkamp, geestelijk verzorger bij het Centrum voor Levensvragen Oost-Brabant

• Drs. Lucia van Iersel, beleidsmedewerker bij de Netwerken voor Palliatieve Zorg, regio ’s-Hertogenbosch-Bommelerwaard en Oss-Meierijstad-Maashorst