De nieuwe handreiking AMS: samenwerken aan toekomstbestendig antibioticagebruik

Tom Zwaan

Waarom deze handreiking nú belangrijk is

Antimicrobiële resistentie is een structurele zorg voor de ouderengeneeskunde. Rationeel antibioticagebruik is essentieel om patiënten vandaag effectief te behandelen én toekomstige behandelopties te behouden. De nieuwe praktische en inspirerende handreiking Antimicrobial Stewardship (AMS) van Verenso biedt hiervoor een landelijk, praktijkgericht kader binnen de langdurige zorg. De praktische en inspirerende handreiking is geautoriseerd op 6 mei 2025 en sinds 20 mei 2025 als publicatieversie beschikbaar.

AMS is niet nieuw in ziekenhuizen, maar in de langdurige zorg stond het lange tijd in de kinderschoenen. De handreiking maakt nu een vertaalslag naar de langdurige zorg door duidelijk te maken wie wat doet, welke bouwstenen voor succes nodig zijn, en welke concrete handvatten op korte en lange termijn het voorschrijfgedrag verbeteren en bestendigen. AMS wordt expliciet geplaatst in de dagelijkse praktijk van de langdurige zorg, in nauwe samenwerking met apothekers en arts-microbiologen.

Van ‘ieder zijn best’ naar samen het verschil maken

De specialist ouderengeneeskunde - dé spil in AMS - is als regiebehandelaar in de langdurige zorg eindverantwoordelijk voor indicatiestelling, keuze, dosering en duur van antimicrobiële medicatie, en voor herbeoordeling gedurende het beloop. Maar de handreiking maakt tegelijk glashelder dat rationeel antimicrobieel medicatiegebruik een teamsport is. De apotheker bewaakt medicatieveiligheid, adviseert over dosering, interacties, duur en toedieningsvorm, en helpt mee om gegevens te verzamelen en te duiden. De arts‑microbioloog brengt kennis in over diagnostiek, lokale epidemiologie en resistentiepatronen; bij complexe casuïstiek is deze rol onmisbaar. Samen vormen zij - waar aanwezig en passend - het A‑team (antibiotica-team), dat niet alleen meekijkt bij afzonderlijke voorschriften, maar ook beleid actueel houdt en educatie organiseert binnen de instelling.

Een voorbeeld: in een verpleeghuis met een A-team wordt elke maand een casus besproken waarin antibiotica zijn voorgeschreven. De arts-microbioloog reflecteert op het kweekbeleid, de apotheker op de dosering en interacties, en de specialist ouderengeneeskunde op de indicatiestelling. Zo ontstaat een gedeeld leerproces dat direct toepasbaar is in de praktijk.

De basis op orde: randvoorwaarden die werken

Een AMS‑structuur lukt alleen als de basis klopt. De handreiking noemt vier randvoorwaarden die je op organisatieniveau moet regelen:

1. Visie en bestuurlijk draagvlak. AMS hoort thuis in het instellingsbeleid en in jaarplannen. Dat vraagt om bestuurlijke steun - niet als bijzaak, maar als randvoorwaarde om rationeel voorschrijven ook echt vol te houden in de werkdruk van alledag.

2. Inhoudelijke basis. AMS start niet met een leeg blad. De handreiking verwijst voor indicatiestelling en behandeling nadrukkelijk naar Verenso‑richtlijnen; farmacologische informatie (bijwerkingen, eigenschappen) vind je in het Farmacotherapeutisch Kompas. Belangrijk is ook het hebben van loco‑regionale formularia‑afspraken, gebaseerd op landelijke richtlijnen en lokale resistentiepatronen - de vertaling naar je eigen praktijk.

3. Digitale omgeving. Zonder goede registratie geen reflectie. Het EPD moet minimaal ondersteunen dat je indicatie, behandelduur en evaluatiemoment vastlegt, en dat je gegevens eenvoudig kunt monitoren en bespreken in het team.

4. Tijd en middelen. AMS kost tijd - voor overleg, scholing en terugkoppeling. De handreiking benoemt dit expliciet: reserveer uren en middelen, anders loopt AMS stuk op goede bedoelingen.

In de praktijk betekent dit bijvoorbeeld dat het EPD een veld bevat waarin de indicatie en verwachte duur van de antibioticakuur verplicht worden ingevuld. Ook kan het management AMS opnemen in het jaarplan van de instelling, met concrete doelen zoals scholing en overlegmomenten.

Nu handelen: wat je doet op het moment van voorschrijven

De handreiking is helder over het voorschrijfproces. Het gaat niet om ‘meer of minder antibiotica’, maar om beter voorschrijven. In begrijpelijke taal komt dat neer op vier samenhangende stappen:

• Start alleen bij een duidelijke indicatie.

• Leg vast wat je doet en waarom.

• Doe diagnostiek die het beleid verandert.

• Denk aan medicatieveiligheid - samen met de apotheker óf het A-team.

• Controleer altijd op allergieën voordat gestart wordt.

Een voorbeeld: bij verdenking op een urineweginfectie wordt niet automatisch een antibioticum gestart. Eerst wordt gekeken naar symptomen, vervolgens wordt een urinetest overwogen en pas bij bevestiging én klachten wordt gestart. Daarbij kan de dosering worden afgestemd op de nierfunctie van de patiënt, in overleg met de apotheker.

Verder kijken dan vandaag: leren en verbeteren als routine

AMS is pas duurzaam als het onderdeel wordt van de kwaliteitscyclus. De handreiking beschrijft hoe je dat organiseert:

• Periodiek overleg.

• Monitoring en feedback.

• Scholing en kennisdeling.

• Lokale afspraken actueel houden.

In een instelling kan dit bijvoorbeeld betekenen dat het A-team elk kwartaal een rapportage opstelt van het antibioticagebruik, deze bespreekt in de vakgroep en op basis daarvan een scholing organiseert over een veelvoorkomende indicatie zoals luchtweginfecties.

Infectiepreventie en duurzaamheid: twee logische bondgenoten

De handreiking plaatst AMS expliciet naast infectiepreventie en duurzaamheid. Goede infectiepreventie voorkómt indicaties voor antimicrobiële medicatie; minder transmissie betekent minder noodzaak tot behandelen. Duurzaamheid krijgt aandacht omdat onnodig gebruik niet alleen patiëntgebonden nadelen heeft, maar ook maatschappelijke en ecologische impact.

AMS draagt bij aan passende zorg: effectief, veilig en toekomstbestendig. Denk aan het beperken van milieu-impact door minder medicijnresten in afvalwater, en het voorkomen van resistente bacteriën die moeilijk behandelbaar zijn.

Waar kun je morgen mee beginnen?

AMS invoeren hoeft niet in één keer. Hieronder drie concrete eerste stappen die rechtstreeks uit de handreiking volgen:

1. Leg drie dingen standaard vast: indicatie, beoogde duur en evaluatiemoment.

2. Organiseer een kort startoverleg met apotheker en arts‑microbioloog.

3. Kies één scholingsonderwerp dat direct rendement heeft.

Deze stappen zijn laagdrempelig en vormen een goede basis om AMS verder uit te bouwen. Ze sluiten aan bij de werkwijzen op korte en lange termijn zoals beschreven in de handreiking.

Tot slot: kader, kompas en kans

De RAILZ‑handreiking AMS is meer dan een document. Ze is een kader, een kompas en bovenal een kans: om antimicrobieel medicatiegebruik in de ouderenzorg veiliger, doelmatiger en toekomstbestendiger te maken. Wacht niet af, maar neem het initiatief! Start vandaag met AMS in jouw instelling, breng je A-team bij elkaar en maak samen het verschil.

De volledige handreiking is te vinden in de Verenso‑richtlijnendatabase en als publicatieversie (PDF).

Binnen het programma Richtlijnen voor Artsen In de Langdurige Zorg (RAILZ) ontwikkelt Verenso monodisciplinaire richtlijnen en handreikingen voor de artsen in de langdurige zorg: artsen VG en specialisten ouderengeneeskunde. In dit programma trekken de NVAVG en Verenso samen op. Zij ontvangen subsidie van het ministerie van VWS voor de ontwikkeling, publicatie en implementatie van richtlijnen en handreikingen."

Auteur

• T.J. (Tom) Zwaan, Msc, beleidsadviseur Verenso