Onderzoeksflits: Antipsychotica bij probleemgedrag
Verhoogd risico op gedragsverslechtering
Een recent grootschalig observationeel onderzoek, gepubliceerd in JAMDA (2024),1 onderzocht de relatie tussen het gebruik van antipsychotica en gedragsveranderingen bij bewoners van langdurige zorginstellingen in Canada. De studie includeerde 494.215 bewoners uit negen provincies, die bij aanvang geen ernstige gedragsproblemen vertoonden. Het gedrag werd in de tijd gevolgd met behulp van de Aggressive Behavior Scale (ABS).
De onderzoekers maakten gebruik van geavanceerde analysetechnieken met propensity scores, waaronder matching en gewogen regressieanalyses, om vertekening in de data te minimaliseren. In alle analysemethoden bleek het gebruik van antipsychotica geassocieerd met een verhoogde kans op gedragsverslechtering. In het gematchte cohort was de odds ratio 1,20 (95% CI 1,17–1,21); in het gewogen cohort 1,26 (95% CI 1,24–1,28).
Hoewel het om observationeel onderzoek gaat, benadert de toegepaste methode de betrouwbaarheid van een gerandomiseerde opzet. De bevinding dat gedragsverslechtering ook optreedt bij bewoners zonder ernstig probleemgedrag bij aanvang onderstreept het belang van grote voorzichtigheid bij het voorschrijven van antipsychotica.
Voor de Nederlandse praktijk bevestigen deze resultaten het belang van terughoudendheid. De richtlijn Probleemgedrag bij mensen met dementie in het verpleeghuis adviseert al om medicatie alleen in te zetten na zorgvuldige afweging en evaluatie, en pas wanneer niet-farmacologische interventies onvoldoende effect hebben. Deze studie ondersteunt die aanpak en benadrukt het belang van systematische monitoring van gedrag, bijvoorbeeld met behulp van gevalideerde meetinstrumenten en van goede verslaglegging in het ECD.
Wat zijn propensity scores en waarom zijn ze relevant?
In observationeel onderzoek – zoals in het Canadese artikel over antipsychotica – is er geen sprake van randomisatie. Patiënten krijgen dus niet willekeurig wel of geen behandeling, wat het risico geeft op vertekening: bijvoorbeeld dat juist bewoners met ernstiger gedrag antipsychotica krijgen, en daardoor slechtere uitkomsten hebben.
Propensity score-technieken zijn een statistische manier om dit probleem te ondervangen. Kort gezegd berekent men per deelnemer de kans (de “propensity”) om een bepaalde behandeling te krijgen, op basis van bekende kenmerken zoals leeftijd, geslacht, gezondheidstoestand of eerder gedrag. Die kans wordt vervolgens gebruikt om groepen zo goed mogelijk vergelijkbaar te maken.
Er zijn verschillende manieren om deze scores toe te passen:
Matching: voor elke gebruiker van antipsychotica wordt een vergelijkbare niet-gebruiker gezocht met een gelijkwaardige propensity score.
Weighting (gewogen analyse): deelnemers krijgen een gewicht toegekend op basis van hun kans op behandeling, zodat de behandel- en controlegroep gemiddeld op alle kenmerken vergelijkbaar worden gemaakt.
Deze methoden zijn bijzonder waardevol in situaties waarin een gerandomiseerde gecontroleerde trial (RCT) niet mogelijk of ethisch niet verantwoord is. Denk aan kwetsbare populaties, zoals verpleeghuisbewoners met dementie, waarbij het willekeurig toewijzen van antipsychotica morele bezwaren oproept. Door met propensity scores te corrigeren voor bekende verschillen tussen groepen, komt men dichter bij de betrouwbaarheid van een RCT – zonder dat patiënten bewust worden blootgesteld aan een mogelijk schadelijke interventie.
Hoewel deze methoden krachtig zijn, blijven ze afhankelijk van de kwaliteit en volledigheid van de beschikbare gegevens. Onbekende of niet-gemeten factoren kunnen nog steeds voor vertekening zorgen – de methode is dus niet perfect, maar wel een belangrijke stap richting betrouwbare inzichten in de dagelijkse praktijk.
Auteur
dr. S. (Shahnam) Sharif, specialist ouderengeneeskunde
Literatuur
Leme D, Mathiias, Mofina, Liperoti R, Betini G, Hirdes J. A Longitudinal Treatment Effect Analysis of Antipsychotics on Behavior of Residents in Long-Term Care. J Am Med Dir Assoc. 2024;25(11):105255. doi: 10.1016/j.jamda.2024.105255.