Kwaliteit
PDF
Genereer PDF document
Behandeling van psychotisch gedrag bij mensen met dementie
tab1
tab2
tab3
tab4
Uitgangsvraag + aanbeveling

Uitgangsvraag

Welke psychosociale, psychologische interventies, lichttherapie of psychofarmaca zijn werkzaam bij psychotisch gedrag bij mensen met dementie?

Psychotisch gedrag bestaat uit wanen en/of hallucinaties. Wanen zijn overtuigingen en aannames die niet op waarheid berusten en niet te corrigeren blijken. Bij hallucinaties ziet, voelt, hoort, proeft of ruikt iemand dingen die er niet zijn. Een deel van de mensen met dementie heeft wanen en/of hallucinaties. De lijdensdruk hiervan bij patiënt en mantelzorger hangt vaak samen met de inhoud van de wanen en/of hallucinaties. Psychotische verschijnselen als wanen en hallucinaties kunnen zeer belastend en beangstigend zijn, leiden tot ontregeld gedrag (zoals agitatie) en kunnen gevaar veroorzaken.

Aanbevelingen

  • Doe een zorgvuldige multidisciplinaire probleemanalyse bij mensen met psychotisch gedrag en dementie en stem de interventies hierop af.
     
  • Geef bij psychotisch gedrag psycho-educatie aan de patiënt met dementie zelf, diens mantelzorger(s) en behandelend zorgverleners.
     
  • Zorg voor een dagritme met structuur en regelmaat en geef gedragsadviezen aan teamleden en verwanten, om te komen tot een eenduidige benaderingswijze met een goede balans tussen onder- en overprikkeling.
     
  • Overweeg het gebruik van haloperidol bij de behandeling van (ernstig) psychotisch gedrag bij mensen met dementie. Houdt hierbij rekening met bijwerkingen (startdosering: 0,5 mg; maximale dosering: 3 mg; probeer uiterlijk na drie maanden af te bouwen).
     
  • Overweeg bij ernstig psychotisch gedrag bij mensen met dementie en een contra-indicatie voor haloperidol zoals extrapiramidale stoornissen, het gebruik van risperidon (startdosering: 0,5 mg; maximale dosering: 2 mg; probeer uiterlijk na drie maanden af te bouwen).

  • Wees zeer terughoudend, beschrijf het behandeldoel concreet, monitor het effect en de bijwerkingen systematisch en stop als binnen enkele weken geen klinisch relevant effect optreedt.
     
  • Gebruik geen anxiolytica/hypnotica, antidepressiva, melatonine, anti-epileptica of cannabinoïden bij de behandeling van psychotische symptomen bij mensen met dementie.
     
  • Gebruik geen cholinesteraseremmers voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie, uitgezonderd gebruik van rivastigmine bij mensen met Lewy body-dementie en ernstig psychotisch gedrag (startdosering: 4,6 mg; maximale dosering: 13,3 mg; continueer op basis van effect en staak bij bijwerkingen).
     
  • Overweeg clozapine voor de behandeling van ernstig psychotisch gedrag bij mensen met de Ziekte van Parkinson en dementie (startdosering: 6,25 mg; maximale dosering: 50 mg; probeer uiterlijk na drie maanden af te bouwen). Het gebruik van clozapine vergt regelmatige bloedcontroles om het eventuele optreden van agranulocytose te detecteren. 

Voor de doseringstabel van de medicatie verwijzen we naar module doseringstabel psychofarmaca 

Beller, S. A., & Overall, J. E. (1984). The Brief Psychiatric Rating Scale (BPRS) in geropsychiatric research: II. Representative profile patterns. Journal of Gerontology, 39(2), 194–200.

Brodaty H, Ames D, Snowdon J, Woodward M, Kirwan J, Clarnette R, Lee E, Greenspan A. Risperidone for psychosis of Alzheimer's disease and mixed dementia: results of a double-blind, placebo-controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry. 2005;20(12):1153-1157.

Brodaty, H., Arasaratnam C, (2012). Meta-Analysis of Nonpharmacological Interventions for Neuropsychiatric Symptoms of Dementia. Am J Psychiatry; 169:946–953.

Brunelle-Hamann L, Thivierge S, & M Simard (2015). Impact of a cognitive rehabilitation intervention on neuropsychiatric symptoms in mild to moderate Alzheimer’s disease .Neuropsychological Rehabilitation, 2015 Vol. 25, No. 5, 677–707.

Cohen-Mansfield J. Nonpharmacologic interventions for psychotic symptoms in dementia. J Geriatr Psychiatry Neurol. 2003;16(4):219-224.

Cummings, J. L., McRae, T., & Zhang, R. (2006). Effects of donepezil on neuropsychiatric symptoms in patients with dementia and severe behavioral disorders. Am J Geriatr Psychiatry, 14(7), 605–612.

De Deyn, P., Carrasco, M., Deberdt, W., Jeandel, C., Hay, D., Feldman, P., … Breier, A. (2004). Olanzapine versus placebo in the treatment of psychosis with or without associated behavioral disturbances in patients with Alzheimer’s disease. Int J Geriatr Psychiatry, 19(2), 115–126.

De Deyn, P., Jeste, D., Swanink, R., Kostic, D., & Breder, C. (2005). Aripiprazole for the Treatment of Psychosis in Patients With Alzheimer’s Disease. J Clin Psychopharmacol, 25(5), 463–467.

Deberdt, W., Dysken, M., Rappaport, S., Feldman, P., Young, C., & Hay, D. (2005). Comparison of Olanzapine and Risperidone in the Treatment of Psychosis and Associated Behavioral Disturbances in Patients With Dementia. Am J Geriatr Psychiatry, 13(August), 722–730.

Ellsworth, R. B. (1957). The MACC Behavioral Adjustment Scale,. Beverly Hills, California: Western Psychological Services.

Guy W, editor. ECDEU Assessment Manual for Psychopharmacology. Rockville, MD: US Department of Heath, Education, and Welfare Public Health Service Alcohol, Drug Abuse, and Mental Health Administration; 1976.

Katz IR, Jeste DV, Mintzer JE, Clyde C, Napolitano J, Brecher M. Comparison of risperidone and placebo for psychosis and behavioral disturbances associated with dementia: a randomized, double-blind trial. Risperidone Study Group. J Clin Psychiatry. 1999;60(2):107-115.

Levin, H. S., High, W. M., Goethe, K. E., Sisson, R. A., Overall, J. E., Rhoades, H. M., … Gary, H. E. (1987). The neurobehavioural rating scale: assessment of the behavioural sequelae of head injury by the clinician. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 50(2), 183–193.

Livingston, G, Johnston, K., Katona, C., Paton, J. Lyketsos, C.G. (2005). Systematic Review of Psychological Approaches to the Management of Neuropsychiatric Symptoms of Dementia. (Am J Psychiatry 2005; 162:1996–2021.

McKeith I, Del Ser T, Spano P, Emre M, Wesnes K, Anand R, Cicin-Sain A, Ferrara R, Spiegel R. Efficacy of rivastigmine in dementia with Lewy bodies: a randomised, double-blind, placebo-controlled international study. Lancet. 2000 Dec 16;356(9247):2031-2036.

Mintzer, J., Greenspan, A., Caers, I., Hove, I., Kushner, S., Weiner, M., … Schneider, L. (2006). Risperidone in the Treatment of Psychosis of Alzheimer Disease: Results From a Prospective Clinical Trial. Am J Geriatr Psychiatry, (March), 280–291.

Mintzer, J., Tune, L., Breder, C., Swanink, M., & Marcus, R. (2007). Aripiprazole for the Treatment of Psychoses in Institutionalized Patients With Alzheimer Dementia : A Multicenter , Randomized , of Three Fixed Doses. Am J Geriatr Psychiatry, (November), 918–931.

Ornstein K, & J.E. Gaugler (2012).The problem with ‘problem behaviors’: a systematic review of the association between individual patient behavioral and psychological symptoms and caregiver depression and burden within the dementia patient–caregiver dyad. International Psychogeriatrics, 24:10, 1536–1552.

Rabey, J. M., Prokhorov, T., Miniovitz, A., Dobronevsky, E., & Klein, C. (2007). Effect of quetiapine in psychotic Parkinson’s disease patients: a double-blind labeled study of 3 months' duration. Movement Disorders : Official Journal of the Movement Disorder Society, 22(3), 313–318.

Rabinowitz J, Katz IR, De Deyn PP, Brodaty H, Greenspan A, Davidson M. Behavioral and psychological symptoms in patients with dementia as a target for pharmacotherapy with risperidone. J Clin Psychiatry. 2004;65(10):1329-1334.

Richtlijn Ziekte van Parkinson. 2010. Nederlandse Verenging voor Neurologie. https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/ziekte_van_parkinson/ziekte_van_parkinson_-_startpagina.html

Satterlee, W. (1995). Olanzapine versus Placebo in the Treatment of Patients with Psychosis Associated with Dementia (F1D-MC-HGAO).

Schneider LS, Katz IR, Park S, Napolitano J, Martinez RA, Azen SP. Psychosis of Alzheimer disease: validity of the construct and response to risperidone. The American Journal of Geriatric Psychiatry. 2003;11(4):414-425.

Tariot, P., Schneider, L., Katz, I., Mintzer, J., Street, J., Copenhaver, M., & Williams-Hughes, C. (2006). Quetiapine Treatment of Psychosis Associated With Dementia : A Double-Blind , Randomized , Placebo-Controlled Clinical Trial. Am J Geriatr Psychiatry, 14(9), 767–776.

Van’t Leven N, Prick A.E.J.C., Groenewoud JG, Pepijn Roelofs PDDM, Lange de J & Pot AM (2013). Dyadic interventions for community-dwelling people with dementia and their family caregivers: a systematic review. InternationalPsychogeriatrics, 25:10, 1581–1603

Zwijsen SA (2014). Grip on Challenging Behaviour, Gildeprint.

Literatuurreview

Literatuurconclusies

Literatuurconclusies psychologische en psychosociale interventies voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie

 

geen GRADE

Er zijn geen RCT’s gevonden naar het effect en bijwerkingen van psychosociale of psychologische interventies op psychotisch gedrag bij mensen met dementie.

 

Literatuurconclusies lichttherapie voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie                                                           

Geen GRADE

Er zijn geen RCT's gevonden naar de effectiviteit en bijwerkingen van lichttherapie voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie.


Literatuurconclusies psychofarmaca voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie

Conventionele antipsychotica

Zeer laag GRADE

Er zijn aanwijzingen voor een klein positief effect van haloperidol op psychotisch gedrag bij mensen met dementie.

 

Laag GRADE

Er zijn aanwijzingen voor een verhoogd risico op somnolentie bij gebruik van haloperidol voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie.


 
Atypische antipsychotica

Hoog GRADE

Het is aangetoond dat risperidon, olanzapine, quetiapine en aripiprazol geen klinisch relevant effect hebben op psychotisch gedrag bij mensen met dementie.

 

Hoog GRADE

Het is aangetoond dat risperidon, olanzapine, quetiapine en aripriprazol het risico op somnolentie verhogen bij gebruik voor psychotisch gedrag door mensen met dementie.


 
Middelen bij specifieke vormen van dementie

Effectiviteit antipsychotica voor psychotisch gedrag bij Parkinsondementie

Matig GRADE

Er zijn aanwijzingen dat quetiapine niet effectief is voor psychotisch gedrag bij mensen met Parkinsondementie.


Bijwerkingen antipsychotica bij Parkinsondementie

Geen GRADE

Er is onvoldoende bewijs beschikbaar over de bijwerkingen van quetiapine in vergelijking met placebo voor psychotisch gedrag bij mensen met Parkinsondementie.


Andere psychofarmaca

Effectiviteit en bijwerkingen andere psychofarmaca

Geen GRADE

Er zijn geen placebo-gecontroleerde RCT's gevonden die de effectiviteit en bijwerkingen van anxiolytica/hypnotica, antidepressiva, melatonine, anti-epileptica, cholinesteraseremmers of cannabinoïden op psychotisch gedrag onderzoeken bij mensen met dementie.


 

 


 

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden, is literatuuronderzoek verricht naar de volgende vraagstelling(en):

“Wat zijn de effecten van psychosociale en psychologische interventies en lichttherapie vergeleken met controle-interventie of gebruikelijke zorg en psychofarmaca vergeleken met placebo op psychotisch gedrag bij mensen met dementie?”

 

De bijbehorende zoekvraag (PICO) is:

  • P: mensen met dementie en psychotisch gedrag
  • I: psychosociale en psychologische interventies, lichttherapie en psychofarmaca
  • C: gebruikelijke zorg of controle-interventie voor psychosociale en psychologische interventies en lichttherapie of placebo voor psychofarmaca
  • O: reductie van psychotisch gedrag, percentage patiënten met een klinisch relevant effect (‘responders’), bijwerkingen, uitval

 

Meer informatie over de opzet van het literatuuronderzoek vindt u onder het tabblad ‘Verantwoording en Methode’. De resultaten voor psychologische, psychosociale interventies en medicamenteuze interventies worden hieronder gepresenteerd en besproken.

Gevonden studies

Na de literatuursearch naar psychosociale en psychologische interventies voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie (zie tabblad ‘Verantwoording en Methode’) zijn op basis van titel en abstract zeven artikelen geselecteerd: vier systematische reviews en drie RCT's. Een van de systematische reviews (Oliveira, 2015) bevatte nog één RCT waarvan de volledige tekst werd beoordeeld (Brunelle-Hamman 2015). Alle studies werden geëxcludeerd, de redenen zijn weergegeven in de exclusietabel in bijlage 1.1.

Gevonden studies

Er werden geen meta-analyses en geen RCT’s gevonden over lichttherapie voor psychotisch gedrag bij dementie.

Gevonden studies

Er werden 93 reviews, 81 RCT’s en twee protocollen op volledige tekst beoordeeld. Negen (reviews van) RCT’s voldeden aan de selectiecriteria, waarin meestal in twee en soms in drie vergelijkende groepen de volgende middelen werden onderzocht: eenmaal een conventioneel antipsychoticum (Tariot, 2006); negen maal een atypisch antipsychoticum in acht RCT's (Streim, 2008; Mintzer, 2007; Mintzer, 2006; Tariot, 2006; De Deyn, 2005; Deberdt, 2005; De Deyn, 2004; Satterlee, 1995) en eenmaal een atypisch antipsychoticum bij mensen met dementie bij de ziekte van Parkinson (Rabey, 2007). De geëxcludeerde studies zijn weergegeven in een exclusietabel in bijlage 1.2.

Kenmerken en kwaliteit van geïncludeerde studies

Tabel 1 geeft een overzicht van de kenmerken en kwaliteit van de geïncludeerde RCT’s.

 

Conventionele antipsychotica

Wij vonden één RCT met haloperidol in een dosis van 0,5 tot maximaal 12 mg haloperidol, de mediaan was 1,9 mg. De studiepopulatie bestond uit 193 patiënten met dementie en psychotisch gedrag. De duur van de RCT was tien weken. Uitkomstmaat was de subschaal psychose van de Brief Psychiatric Rating Scale (BPRS).

 

Atypische antipsychotica                                      

Er werd in drie RCT’s aripiprazol onderzocht in doses van 2 tot 15 mg, in drie trials olanzapine in doses van 1 tot 8 mg, in twee trials risperidon in doses van 0,5 tot 2 mg, en in één trial quetiapine in een dosis van 25 tot 600 mg. Er werden 190 tot 652 patiënten met enige vorm van dementie geïncludeerd, overwegend met de ziekte van Alzheimer, in ernst variërend van licht tot ernstig. Alle patiënten vertoonden daarnaast psychotisch gedrag. Deelnemers verbleven meestal in een zorginstelling; een deel was thuiswonend. Effectiviteit werd gemeten met de subschaal psychose van de Neuropsychiatric Inventory-Nursing Home version (NPI-NH), de BPRS of de Behavioral Pathology in Alzheimer’s Disease schaal (BEHAVE-AD). Het meetinstrument was eenmaal niet beschreven. Voor alle RCT’s was het risico op bias hoog tot matig (zie bijlage 2.2 voor details).

 

Middelen bij specifieke vormen van dementie

Daarnaast was er één RCT met quetiapine bij 58 Parkinsonpatiënten met psychotische kenmerken, van wie er 29 ook dementie hadden. Deze, vermoedelijk thuiswonende, patiënten vertoonden tevens psychotisch gedrag (ernst gemeten met de Clinical Global Impression Scale (CGIS)) en kregen een flexibele dosis (gemiddeld 119 mg) quetiapine of placebo gedurende twaalf weken. Effectiviteit werd gemeten met behulp van de BPRS, en ook gerapporteerd voor de subgroep van patiënten met dementie. Het risico op bias was matig (zie bijlage 2.2).

 

Tabel 1. Kenmerken en kwaliteit van geïncludeerde RCT’s naar psychofarmaca voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie

 

Vergroot tabel

 

Publicatie

Medicijn

Dosis

Setting

Ernst en type dementie1

Ernst en criteria

psychotisch gedrag2

N

RCT-duur, weken

Meetinstrument

voor reductie symptomen2

Kwaliteit opzet en uitvoering3

Conventionele antipsychotica

Tariot 2006

haloperidol

0,5 tot 12 mg

instelling

matige – ernstige AD

BPRS en NPI-NH psychose subschaal

1934

10

BPRS psychose subschaal

3/6

Atypische antipsychotica

Streim 2008

aripiprazol

5 tot 15 mg

instelling

lichte – ernstige AD

NPI-NH psychose subschaal

256

10

NPI-NH psychose subschaal

1/6

Mintzer 2007

aripiprazol

2, 5, of 10 mg

instelling

lichte – ernstige AD

NPI-NH psychose subschaal

487

10

NPI-NH psychose subschaal

0/6

Mintzer 2006

risperidon

0,5 tot 1,5 mg

instelling

lichte – ernstige AD

BEHAVE-AD psychose subschaal

473

8

BEHAVE-AD psychose subschaal

3/6

Tariot 2006

quetiapine

25 tot 600 mg

instelling

matige – ernstige AD

BPRS en NPI-NH psychose subschaal

1904

10

BPRS

3/6

De Deyn 2005

aripiprazol

5, 10 of 15 mg

thuis/instelling

lichte – ernstige ziekte van Alzheimer

NPI-NH psychose subschaal

208

10

NPI-NH psychose subschaal

0/6

Deberdt 2005

olanzapine

2,5 tot 10 mg

thuis/instelling

matige – ernstige dementie

NPI-NH psychose subschaal

2984

10

NPI-NH psychose subschaal

1/6

 

risperidon

0,5 tot 2 mg

 

 

 

2904

 

 

2/6

De Deyn 2004

olanzapine

1,0 of 2,5 of 5,0 of 7,5 mg

instelling

lichte – ernstige AD

klinisch significante psychotische symptomen volgens onderzoeker

652

10

NPI-NH psychose subschaal

0/6

Satterlee 1995

olanzapine

1 tot 8 mg

niet beschreven

AD (ernst NG)

psychose (criteria niet beschreven)

238

8

niet beschreven

0/6

Middelen bij specifieke vormen van dementie

Rabey 2007

quetiapine

119±56 mg

NG

PDD (ernst NG)

psychose volgens CGIS

29

12

BPRS psychose subschaal, CGIS

3/6

1 AD: ziekte van Alzheimer; PDD: dementie bij ziekte van Parkinson; NG: niet gerapporteerd

2 BPRS: Brief Psychiatric Rating Scale, 18 items, range 0 tot 108, hogere score betekent ernstiger psychiatrische symptomen (Beller 1984).

NPI-NH psychose subschaal: 2 items uit de Neuropsychiatric Inventory-Nursing Home version, range 2 tot 24, hogere score betekent meer en/of vaker hallucinaties en/of wanen (Iverson 2002).

BEHAVE-AD psychose subschaal: 12 items uit de Behavioral pathology in Alzheimer’s Disease, range 0 tot 36, hogere score betekent ernstiger hallucinaties en/of wanen (Schneider 2003).

CGIS: Clinical Global Impression Scale, waarbij ernst van psychose werd geduid op een range van 1 tot 7, hogere score betekent meer ernst (Guy 1976).

3 Gescoord volgens de 6 domeinen van de Cochrane Risk of Bias tool 2.0 (score 0-6), waarbij een hogere score een hogere kwaliteit weergeeft, en minder risico op bias en overschatting van het behandeleffect (zie tabblad ‘Verantwoording en Methode’ voor details over deze beoordeling; 0-2: hoog risico op bias; 3-4: matig risico op bias; 5-6: laag risico op bias).

4 Placebogroep is dezelfde voor de twee actieve behandelgroepen van Tariot 2006 (n=99 ) en Deberdt 2005 (n=94).

 

 

Resultaten en bewijskracht over effectiviteit van psychofarmaca voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie

Tabel 2 toont het evidenceprofiel met de resultaten en bewijskracht over effectiviteit van de geïncludeerde studies. De forest plots zijn weergegeven in bijlage 2.3.

 

Conventionele antipsychotica

In de RCT naar effectiviteit van haloperidol bij patiënten met psychotisch gedrag en dementie was er een mogelijk klinisch relevant effect vergeleken met placebo (SMD= -0,31; 95% BI: -0,61 tot -0,02). De kans op een klinisch relevante respons was niet significant (OR= 1,3; 95% BI: 0,7 tot 2,4) evenals het risicoverschil (ARR= 6%; 95% BI: -7% tot 19%). De bewijskracht van deze uitkomsten is beoordeeld op zeer laag vanwege het risico op bias, het grote gebrek aan precisie (te grote betrouwbaarheidsintervallen) en kans op publicatiebias.

 

Atypische antipsychotica

Van de acht RCT’s naar effect van risperidon, olanzapine, quetiapine of aripiprazol op psychotische symptomen bij patiënten met dementie en psychotisch gedrag waren er zeven die voor meta-analyse bruikbare data rapporteerden over de effectiviteit. Hieruit blijken atypische antipsychotica de psychotische symptomen significant, maar niet klinisch relevant, te verminderen vergeleken met placebo (SMD= -0,10; 95% BI: -0,19 tot -0,02). De achtste ongepubliceerde RCT rapporteerde ook geen verschil in reductie van psychotische symptomen te hebben gevonden tussen olanzapine en placebo (Satterlee 1995). De bewijskracht voor symptoomreductie is beoordeeld op hoog; er was wel een risico op bias in de trials, maar deze ging in de richting van overschatting van de behandeleffecten. De kans op een klinisch relevante respons voor atypische antipsychotica versus placebo, in de vijf RCT's die deze data leverden, was klein en statistisch significant (gepoolde OR= 1,2; 95% BI: 1,0 tot 1,5) evenals het risicoverschil (ARR = 5%; 95% BI: 1% tot 10%; NNT= 20). De bewijskracht voor respons is beoordeeld op matig omdat niet alle RCT’s responsdata rapporteerden (drie RCT's, waarvan één negatieve, rapporteerden geen responsdata).

 

Middelen bij specifieke vormen van dementie

In de RCT met patiënten met de ziekte van Parkinson was er geen verschil in reductie van psychotische symptomen tussen de quetiapinegroep en de placebogroep. Er werd gerapporteerd dat de uitkomsten hetzelfde waren voor de subgroep van patiënten met dementie (geen details). In de subgroep van patiënten met dementie werd wel de reductie op de BPRS-totaalscore vermeld: het verschil tussen de behandelgroepen quetiapine en placebo was niet statistisch significant maar wel in het voordeel van behandeling met placebo. De bewijskracht is beoordeeld op matig vanwege het gebrek aan precisie. Respons wat betreft psychotische symptomen werd niet gerapporteerd.

 

Resultaten en bewijskracht over bijwerkingen van psychofarmaca

 

Conventionele antipsychotica

Er werden geen data gerapporteerd over het aantal patiënten met minstens één bijwerking in de RCT over haloperidol. Het risico op somnolentie was hoger in de behandelgroep dan in de placebogroep (OR= 13,5; 95% BI: 4,5 tot 39,8; ARR 32%; 95% BI: 22% tot 43%; NNH= 3).

 

Atypische antipsychotica

De RCT's leverden geen data over het aantal patiënten met minstens één bijwerking. Wel rapporteerden zeven van de acht RCT's het aantal patiënten dat last kreeg van somnolentie. Het risico op somnolentie in de atypische antipsychotica versus placebogroep was verhoogd (OR= 3,5; 95% BI: 2,4 tot 5,0; en ARR 9%; 95% BI: 5% tot 13%; NNH= 11 (random effects model)).

                             

Middelen bij specifieke vormen van dementie

Bijwerkingen werden in de trial met patiënten met de ziekte van Parkinson niet apart gerapporteerd voor de subgroep van patiënten met dementie.

 

Resultaten en bewijskracht over uitval

Conventionele antipsychotica

Uitval in de haloperidolarm was 41% en in de placeboarm 36%. Het risico was niet verschillend in beide groepen (OR= 1,2; 95% BI: 0,7 tot 2,2; ARR= 5%; 95% BI: -9% tot 19%). De bewijskracht was zeer laag vanwege het risico op bias, het gebrek aan precisie en de kans op publicatiebias.

 

Atypische antipsychotica

Het risico op uitval was niet significant verschillend tussen de antipsychotica versus placebogroepen in de acht RCT's (OR= 0,9; 95% BI: 0,7 tot 1,2; ARR= -1%; 95% BI: -7% tot 5%). De bewijskracht was hoog.

                             

Middelen bij specifieke vormen van dementie

In de trial bij patiënten met de ziekte van Parkinson werd uitval niet apart gerapporteerd voor de subgroep van patiënten met dementie.

 

Tabel 2. Evidenceprofiel over psychofarmaca voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie

 

Vergroot tabel

 

Medicatiegroep

     uitkomsta

N RCT's

Kwaliteit van het bewijs

n1/ N per groep

Behandeleffecten

Algemene beoordeling

Vertekend2

inconsistent

indirect

Niet precies3

Publicatie bias

medicatie

placebo

SMD3

(95% BI)

OR

(95% BI)

ARR4

(95% BI)

Conventionele antipsychotica

Psychotische symptomen

1

ja

nee

nee

ja

ja

86/

94

94/

100

-0,314 (

-0,608 tot -0,020)

 

 

zeer laag

klinisch relevante     respons

1

ja

nee

nee

ja

ja

86/

94

94/

100

 

1,3 (0,7 tot 2,4)

6% (-7% tot 19%

zeer laag

>=1 bijwerkingen

0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

uitval

1

ja

nee

nee

ja

ja

39/

94

36/

99

 

1,2 (0,7 tot 2,2)

5% (-9% tot 19%)

zeer laag

Atypische antipsychotica

Psychotische symptomen

7

ja

nee

nee

nee

nee

1782/

1849

853/

908

-0.104 (-0.190 tot           -0.018)

 

 

hoog

klinisch relevante     respons

5

ja

nee

nee

nee

ja5

1168/1223

624/

677

 

1,2 (1,0 tot 1,5)

5% (1% - 10%)

matig

>=1 bijwerkingen

0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

uitval

8

ja

nee

nee

nee

nee

636/ 1939

343/ 1026

 

0,9 (0,7 tot 1,2)6

-1% (7% tot 5%)6

hoog

Middelen bij specifieke vormen van dementie: quetiapine voor psychotisch gedrag bij PDD

Psychotische symptomen

1

ja

nee

nee

ja

nee

NG

NG

geen verschil

 

 

matig

klinisch relevante     respons

0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

>=1 bijwerkingen

0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

uitval

0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Overige psychofarmaca: geen RCT's

Afkortingen: SMD = standardized mean difference, OR = odds ratio, ARR = absolute risicoreductie, BI = betrouwbaarheidsinterval, NG = niet gerapporteerd.

1 n= aantal participanten waarvan data beschikbaar waren voor de uitkomst symptoomreductie, dan wel het aantal participanten met een klinische relevante respons, met >= 1 bijwerkingen, of die uit vielen;

2 = hoog risico op bias;

3 = indien SMD<-0,20 is sprake van een klinisch relevant effect; er is vaak grote onzekerheid rondom het geschatte effect (=BI te breed) door te kleine trials

4 NNT = 100/ ARR voor respons, en NNH= 100/ ARR voor >= bijwerkingen

5 omdat 3 RCT's deze respons niet vermeldden; niet gerapporteerde resultaten hebben een verhoogde kans negatief te zijn.

6 random effects model

a Voor meer informatie over de resultaten van de meta-analyses zie bijlage 2.3 forest plots

 

 

Beller, S. A., & Overall, J. E. (1984). The Brief Psychiatric Rating Scale (BPRS) in geropsychiatric research: II. Representative profile patterns. Journal of Gerontology, 39(2), 194–200.

Brodaty H, Ames D, Snowdon J, Woodward M, Kirwan J, Clarnette R, Lee E, Greenspan A. Risperidone for psychosis of Alzheimer's disease and mixed dementia: results of a double-blind, placebo-controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry. 2005;20(12):1153-1157.

Brodaty, H., Arasaratnam C, (2012). Meta-Analysis of Nonpharmacological Interventions for Neuropsychiatric Symptoms of Dementia. Am J Psychiatry; 169:946–953.

Brunelle-Hamann L, Thivierge S, & M Simard (2015). Impact of a cognitive rehabilitation intervention on neuropsychiatric symptoms in mild to moderate Alzheimer’s disease .Neuropsychological Rehabilitation, 2015 Vol. 25, No. 5, 677–707.

Cohen-Mansfield J. Nonpharmacologic interventions for psychotic symptoms in dementia. J Geriatr Psychiatry Neurol. 2003;16(4):219-224.

Cummings, J. L., McRae, T., & Zhang, R. (2006). Effects of donepezil on neuropsychiatric symptoms in patients with dementia and severe behavioral disorders. Am J Geriatr Psychiatry, 14(7), 605–612.

De Deyn, P., Carrasco, M., Deberdt, W., Jeandel, C., Hay, D., Feldman, P., … Breier, A. (2004). Olanzapine versus placebo in the treatment of psychosis with or without associated behavioral disturbances in patients with Alzheimer’s disease. Int J Geriatr Psychiatry, 19(2), 115–126.

De Deyn, P., Jeste, D., Swanink, R., Kostic, D., & Breder, C. (2005). Aripiprazole for the Treatment of Psychosis in Patients With Alzheimer’s Disease. J Clin Psychopharmacol, 25(5), 463–467.

Deberdt, W., Dysken, M., Rappaport, S., Feldman, P., Young, C., & Hay, D. (2005). Comparison of Olanzapine and Risperidone in the Treatment of Psychosis and Associated Behavioral Disturbances in Patients With Dementia. Am J Geriatr Psychiatry, 13(August), 722–730.

Ellsworth, R. B. (1957). The MACC Behavioral Adjustment Scale,. Beverly Hills, California: Western Psychological Services.

Guy W, editor. ECDEU Assessment Manual for Psychopharmacology. Rockville, MD: US Department of Heath, Education, and Welfare Public Health Service Alcohol, Drug Abuse, and Mental Health Administration; 1976.

Katz IR, Jeste DV, Mintzer JE, Clyde C, Napolitano J, Brecher M. Comparison of risperidone and placebo for psychosis and behavioral disturbances associated with dementia: a randomized, double-blind trial. Risperidone Study Group. J Clin Psychiatry. 1999;60(2):107-115.

Levin, H. S., High, W. M., Goethe, K. E., Sisson, R. A., Overall, J. E., Rhoades, H. M., … Gary, H. E. (1987). The neurobehavioural rating scale: assessment of the behavioural sequelae of head injury by the clinician. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 50(2), 183–193.

Livingston, G, Johnston, K., Katona, C., Paton, J. Lyketsos, C.G. (2005). Systematic Review of Psychological Approaches to the Management of Neuropsychiatric Symptoms of Dementia. (Am J Psychiatry 2005; 162:1996–2021.

McKeith I, Del Ser T, Spano P, Emre M, Wesnes K, Anand R, Cicin-Sain A, Ferrara R, Spiegel R. Efficacy of rivastigmine in dementia with Lewy bodies: a randomised, double-blind, placebo-controlled international study. Lancet. 2000 Dec 16;356(9247):2031-2036.

Mintzer, J., Greenspan, A., Caers, I., Hove, I., Kushner, S., Weiner, M., … Schneider, L. (2006). Risperidone in the Treatment of Psychosis of Alzheimer Disease: Results From a Prospective Clinical Trial. Am J Geriatr Psychiatry, (March), 280–291.

Mintzer, J., Tune, L., Breder, C., Swanink, M., & Marcus, R. (2007). Aripiprazole for the Treatment of Psychoses in Institutionalized Patients With Alzheimer Dementia : A Multicenter , Randomized , of Three Fixed Doses. Am J Geriatr Psychiatry, (November), 918–931.

Ornstein K, & J.E. Gaugler (2012).The problem with ‘problem behaviors’: a systematic review of the association between individual patient behavioral and psychological symptoms and caregiver depression and burden within the dementia patient–caregiver dyad. International Psychogeriatrics, 24:10, 1536–1552.

Rabey, J. M., Prokhorov, T., Miniovitz, A., Dobronevsky, E., & Klein, C. (2007). Effect of quetiapine in psychotic Parkinson’s disease patients: a double-blind labeled study of 3 months' duration. Movement Disorders : Official Journal of the Movement Disorder Society, 22(3), 313–318.

Rabinowitz J, Katz IR, De Deyn PP, Brodaty H, Greenspan A, Davidson M. Behavioral and psychological symptoms in patients with dementia as a target for pharmacotherapy with risperidone. J Clin Psychiatry. 2004;65(10):1329-1334.

Richtlijn Ziekte van Parkinson. 2010. Nederlandse Verenging voor Neurologie. https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/ziekte_van_parkinson/ziekte_van_parkinson_-_startpagina.html

Satterlee, W. (1995). Olanzapine versus Placebo in the Treatment of Patients with Psychosis Associated with Dementia (F1D-MC-HGAO).

Schneider LS, Katz IR, Park S, Napolitano J, Martinez RA, Azen SP. Psychosis of Alzheimer disease: validity of the construct and response to risperidone. The American Journal of Geriatric Psychiatry. 2003;11(4):414-425.

Tariot, P., Schneider, L., Katz, I., Mintzer, J., Street, J., Copenhaver, M., & Williams-Hughes, C. (2006). Quetiapine Treatment of Psychosis Associated With Dementia : A Double-Blind , Randomized , Placebo-Controlled Clinical Trial. Am J Geriatr Psychiatry, 14(9), 767–776.

Van’t Leven N, Prick A.E.J.C., Groenewoud JG, Pepijn Roelofs PDDM, Lange de J & Pot AM (2013). Dyadic interventions for community-dwelling people with dementia and their family caregivers: a systematic review. InternationalPsychogeriatrics, 25:10, 1581–1603

Zwijsen SA (2014). Grip on Challenging Behaviour, Gildeprint.

Bijlage 1.1 Exclusietabel psychosociale en psychologische interventies (exclusie na lezen van volledige artikel)

 

Vergroot tabel

Studie

Reden van exclusie

Primaire studies (RCT’s)

Brunelle-Hamann, L., Thivierge, S., & Simard, M. (2015). Impact of a cognitive rehabilitation intervention on neuropsychiatric symptoms in mild to moderate Alzheimer's disease. Neuropsychological rehabilitation, 25(5), 677-707. (Uit Oliveira 2015, zie bij SR’s)

geen specifieke indicatie psychotisch gedrag

Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Villani, D. & Trabucchi, M. (2008). Efficacy of music therapy in the treatment of behavioral and psychiatric symptoms of dementia. Alzheimer Disease & Associated Disorders, 22(2), 158-162.

geen specifieke indicatie psychotisch gedrag

Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Gentile, S., ... & Trabucchi, M. (2010). Efficacy of music therapy treatment based on cycles of sessions: a randomised controlled trial. Aging and Mental Health, 14(8), 900-904.

geen specifieke indicatie psychotisch gedrag

Raglio, A., Bellandi, D., Baiardi, P., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Zanacchi, E., ... & Stramba‐Badiale, M. (2015). Effect of active music therapy and individualized listening to music on dementia: a multicenter randomized controlled trial. Journal of the American Geriatrics Society, 63(8), 1534-1539.

geen specifieke indicatie psychotisch gedrag

Systematische reviews

Ballard, C., Fossey, J., Stafford, J. & Testad, I. (2012). Psychological interventions for neuropsychiatric symptoms in dementia. Alzheimer's & Dementia, 8(4), P609.

Conferentie abstract

Cohen-Mansfield, J. (2003). Nonpharmacologic interventions for psychotic symptoms in dementia. Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology, 16(4), 219-224.

Design: geen systematic review

Oliveira, A. M. D., Radanovic, M., Mello, P. C. H. D., Buchain, P. C., Vizzotto, A. D. B., Celestino, D. L., ... & Forlenza, O. V. (2015). Nonpharmacological Interventions to Reduce Behavioral and Psychological Symptoms of Dementia: A Systematic Review. BioMed research international, 2015, 218980.

Er was slechts 1 RCT gericht op psychotisch gedrag maar psychotisch gedrag was geen inclusiecriterium

Potter, C. L. & Scott, A. (2012). P-459-Music therapy for the treatment of behavioural and psychological symptoms of dementia: a systematic literature review. European Psychiatry, 27, 1.

Conferentie abstract

 

 

 

 

 

Bijlage 2.1 Exclusietabel psychofarmaca (na lezen van volledig artikel)

 

Vergroot tabel

Studie

Reden van exclusie

Allain, H., Dautzenberg, P., Maurer, K., Schuck, S., Bonhomme, D., & Gerard, D. (2000). Double blind study of tiapride versus haloperidol and placebo in agitation and aggressiveness in elderly patients with cognitive impairment. Psychopharmacology, (148), 361–366.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Asayama, K., Yamadera, H., Ito, T., Suzuki, H., Kudo, Y., & Endo, S. (2003). Double blind study of melatonin effects on the sleep-wake rhythm, cognitive and non-cognitive functions in Alzheimer type dementia. J Nippon Med Sch, 70(4), 334–341.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Auchus, A. P., & Bissey-Black, C. (1997). Pilot study of haloperidol, fluoxetine, and placebo for agitation in Alzheimer’s disease. J Neuropsychiatry Clin Neurosci, 9(4), 591–593.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Bachinskaya, N., Hoerr, R., & Ihl, R. (2011). Alleviating neuropsychiatric symptoms in dementia: the effects of Ginkgo biloba extract EGb 761. Findings from a randomized controlled trial. Neuropsychiatr Dis Treat, 7, 209–215.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Ballard, C., Margallo-Lana, M., Juszczak, E., Douglas, S., Swann, A., Thomas, A., … Jacoby, R. (2005). Quetiapine and rivastigmine and cognitive decline in Alzheimer’s disease: randomised double blind placebo controlled trial. BMJ (Clinical Research Ed.), 330(7496), 874.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Ballard, C., Thomas, A., Gerry, S., Yu, L. M., Aarsland, D., Merritt, C., … Walker, Z. (2015). A double-blind randomized placebo-controlled withdrawal trial comparing memantine and antipsychotics for the long-term treatment of function and neuropsychiatric symptoms in people with Alzheimer’s disease (MAIN-AD). J Am Med Dir Assoc, 16(4), 316–322.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Barnes, R., Veith, R., Okimoto, J., Raskind, M., & Gumbrecht, G. (1982). Efficacy of Antipsychotic Medications in Behaviorally Disturbed Dementia Patients. Am J Psychiatry, 139(9), 1170–1174.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Bergh, S., Selbaek, G., & Engedal, K. (2012). Discontinuation of antidepressants in people with dementia and neuropsychiatric symptoms (DESEP study): double blind, randomised, parallel group, placebo controlled trial. Bmj, 344, e1566.

Stoptrial.

Brodaty, H., Ames, D., Snowdon, J., Woodward, M., Kirwan, J., Ch, B., … Grossman, F. (2003). A Randomized Placebo-Controlled Trial of Risperidone for the Treatment of Aggression, Agitation, and Psychosis of Dementia. J Clin Psychiatry, (February).

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Brodaty, H., Ames, D., Snowdon, J., Woodward, M., Kirwan, J., Clarnette, R., … Greenspan, A. (2005). Risperidone for psychosis of Alzheimer’s disease and mixed dementia: results of a double-blind, placebo-controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry, 20(12), 1153–7.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Cohen-Mansfield, J. (2003). Nonpharmacological Interventions for Psychotic Symptoms in Dementia. Journal Of Geriatric Psychiatry and Neurology, 16 (4), 219-224.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

De Deyn, P., Rabheru, K., & Rasmussen, A. (1999). A randomized trial of risperidone, placebo, and haloperidol for behavioral symptoms of dementia. Neurology, (53), 945–956.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Devanand, D., Sackeim, H. A., Marder, K., Michaels, K., Bell, K., Sullivan, M. A., … Mayeux, R. (1998). A Randomized, Placebo-Controlled Dose-Comparison Trial of Haloperidol for Psychosis and Disruptive Behaviors in Alzheimer’s Disease. American Journal Psychiatry, 155(November), 1512–1520.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Erkinjuntti, T., Kurz, A., Gauthier, S., Bullock, R., Lilienfeld, S., & Damaraju, C. V. (2002). Efficacy of galantamine in probable vascular dementia and Alzheimer’s disease combined with cerebrovascular disease: a randomised trial. Lancet (London, England), 359(9314), 1283–1290.

Trial, geen specifieke indicatie

psychotisch gedrag.

Finkel, S., Lyons, J., Anderson, R., & Sherrell, K. (1995). A Randomized, Placebo-controlled Trial of Thiothixene in Agitated, Demented Nursing Home Patients. International Journal of Geriatric Psychiatry, 10(June 1994), 129–136.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Finkel, S. I., Mintzer, J. E., Dysken, M., Krishnan, K. R., Burt, T., & McRae, T. (2004). A randomized, placebo-controlled study of the efficacy and safety of sertraline in the treatment of the behavioral manifestations of Alzheimer’s disease in outpatients treated with donepezil. Int J Geriatr Psychiatry, 19(1), 9–18.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Gaber, S., Ronzoli, S., Bruno, A., & Biagi, A. (2001). Sertraline versus small doses of haloperidol in the treatment of agitated behavior in patients with dementia. Archives of Gerontology and Geriatrics. Supplement, 7, 159–162.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Gauthier, S., Feldman, H., Hecker, J., Vellas, B., Emir, B., & Subbiah, P. (2002). Functional, cognitive and behavioral effects of donepezil in patients with moderate Alzheimer’s disease. Current Medical Research and Opinion, 18(6), 347–354.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Gavrilova, S. I., Preuss, U. W., Wong, J. W. M., Hoerr, R., Kaschel, R., & Bachinskaya, N. (2014). Efficacy and safety of Ginkgo biloba extract EGb 761 in mild cognitive impairment with neuropsychiatric symptoms: a randomized, placebo-controlled, double-blind, multi-center trial. International Journal of Geriatric Psychiatry, 29(10), 1087–1095.

Trial, niet in een studiepopulatie van mensen met dementie.

geen auteurs 2011. Treatment of Parkinson’s disease. Psychological disorders: striking a balance in order to optimise antiparkinsonian treatment. (2011). Prescrire Int, 20(120), 242–245.

Meta-analyse in studiepopulatie van mensen met ziekte van Parkinson, zonder dementie.

Gehrman, P. R., Connor, D. J., Martin, J. L., Shochat, T., Corey-Bloom, J., & Ancoli-Israel, S. (2009). Melatonin fails to improve sleep or agitation in double-blind randomized placebo-controlled trial of institutionalized patients with Alzheimer disease. Am J Geriatr Psychiatry, 17(2), 166–169.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Hamilton, L., & Bennett, J. (1962). The Use Of Trifluoperazine in Geriatric Patients With Chronic Brain Syndrome. J Am Geriatr Soc, Feb(10), 140–147.

Trial, middel niet meer verkrijgbaar in Nederland.

Herrmann, N., Lanctot, K. L., Rothenburg, L. S., & Eryavec, G. (2007). A placebo-controlled trial of valproate for agitation and aggression in Alzheimer’s disease. Dement Geriatr Cogn Disord, 23(2), 116–119.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Herrschaft, H., Nacu, A., Likhachev, S., Sholomov, I., Hoerr, R., & Schlaefke, S. (2012). Ginkgo biloba extract EGb 761(R) in dementia with neuropsychiatric features: a randomised, placebo-controlled trial to confirm the efficacy and safety of a daily dose of 240 mg. J Psychiatr Res, 46(6), 716–723.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Holmes, C., Wilkinson, D., Dean, C., Vethanayagam, S., Olivieri, S., Langley, A., … Damms, J. (2004). The efficacy of donepezil in the treatment of neuropsychiatric symptoms in Alzheimer disease. Neurology, 63(2), 214–219.

Stoptrial.

Holmes, C., Wilkinson, D., Dean, C., Clare, C., El-Okl, M., Hensford, C., & Moghul, S. (2007, April). Risperidone and rivastigmine and agitated behaviour in severe Alzheimer’s disease: a randomised double blind placebo controlled study. International Journal of Geriatric Psychiatry. England.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Howard, R. J., Juszczak, E., Ballard, C. G., Bentham, P., Brown, R. G., Bullock, R., … Rodger, M. (2007). Donepezil for the treatment of agitation in Alzheimer’s disease. The New England Journal of Medicine, 357(14), 1382–1392.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Ihl, R., Bachinskaya, N., Korczyn, A. D., Vakhapova, V., Tribanek, M., Hoerr, R., & Napryeyenko, O. (2011). Efficacy and safety of a once-daily formulation of Ginkgo biloba extract EGb 761 in dementia with neuropsychiatric features: a randomized controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry, 26(11), 1186–1194.

Iverson, G. L., Hopp, G. A., DeWolfe, K., & Solomons, K. (2002). Measuring change in psychiatric symptoms using the Neuropsychiatric Inventory: Nursing Home version. International Journal of Geriatric Psychiatry, 17(5), 438–443.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Iwasaki, K., Satoh-Nakagawa, T., Maruyama, M., Monma, Y., Nemoto, M., Tomita, N., … Sasaki, H. (2005). A randomized, observer-blind, controlled trial of the traditional Chinese medicine Yi-Gan San for improvement of behavioral and psychological symptoms and activities of daily living in dementia patients. The Journal of Clinical Psychiatry, 66(2), 248–252.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Jansen, S. L., Forbes, D. A., Duncan, V., & Morgan, D. G. (2006). Melatonin for cognitive impairment. Cochrane Database Syst Rev, (1), Cd003802.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Jansen, S. L., Forbes, D., Duncan, V., Morgan, D. G., & Malouf, R. (2006). Melatonin for the treatment of dementia. Cochrane Database of Systematic Reviews, 3(4).

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Johannsen, P., Salmon, E., Hampel, H., Xu, Y., Richardson, S., Qvitzau, S., & Schindler, R. (2006). Assessing therapeutic efficacy in a progressive disease: a study of donepezil in Alzheimer’s disease. CNS Drugs, 20(4), 311–325.

Stoptrial.

Katz, I., Jeste, D., Mintzer, J., Clyde, C., Napolitano, J., & Brecher, M. (1999). Comparison of Risperidone and Placebo for Psychosis and Behavioral Disturbances Associated With Dementia: A Randomized, Double-Blind Trial. J Clin Psychiatry, 60(February), 107–115.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Kavanagh, S., Gaudig, M., Van Baelen, B., Adami, M., Delgado, A., Guzman, C., … Schauble, B. (2011). Galantamine and behavior in Alzheimer disease: analysis of four trials. Acta Neurol Scand, 124(5), 302–308.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Krishnan, S., Cairns, R., & Howard, R. (2009). Cannabinoids for the treatment of dementia. Cochrane Database Syst Rev, (2), Cd007204.

Review met daarin een studie zonder indicatie psychotisch gedrag.

Kurlan, R., Cummings, J., Raman, R., & Thal, L. (2007). Quetiapine for agitation or psychosis in patients with dementia and parkinsonism. Neurology, 68(17), 1356–63.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Lebert, F., Stekke, W., Hasenbroekx, C., & Pasquier, F. (2004). Frontotemporal dementia: a randomised, controlled trial with trazodone. Dement Geriatr Cogn Disord, 17(4), 355–359.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Lockhart, I. A. A., Orme, M. E. E., & Mitchell, S. A. A. (2011). The efficacy of licensed-indication use of donepezil and memantine monotherapies for treating behavioural and psychological symptoms of dementia in patients with Alzheimer’s disease: systematic review and meta-analysis. Dement Geriatr Cogn Dis Extra, 1(1), 212–227.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Macdonald, A., Briggs, K., Poppe, M., Higgins, A., Velayudhan, L., & Lovestone, S. (2008). A feasibility and tolerability study of lithium in Alzheimer’s disease. International Journal of Geriatric Psychiatry, 23(7), 704–711.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Matsuda, Y., Kishi, T., Shibayama, H., & Iwata, N. (2013). Yokukansan in the treatment of behavioral and psychological symptoms of dementia: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Human Psychopharmacology, 28(1), 80–86.

Meta-analyse van niet-placebo gecontroleerde trials.

McKeith I, Del Ser T, Spano P, Emre M, Wesnes K, Anand R, Cicin-Sain A, Ferrara R, Spiegel R. Efficacy of rivastigmine in dementia with Lewy bodies: a randomised, double-blind, placebo-controlled international study. Lancet. 2000 Dec 16;356(9247):2031-6.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Meehan, K. M., Wang, H., David, S. R., Nisivoccia, J. R., Jones, B., Beasley Jr., C. M., … Breier, A. (2002). Comparison of rapidly acting intramuscular olanzapine, lorazepam, and placebo: a double-blind, randomized study in acutely agitated patients with dementia. Neuropsychopharmacology, 26(4), 494–504.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Mizukami, K., Asada, T., Kinoshita, T., Tanaka, K., Sonohara, K., Nakai, R., … Toba, K. (2009). A randomized cross-over study of a traditional Japanese medicine (kampo), yokukansan, in the treatment of the behavioural and psychological symptoms of dementia. The International Journal of Neuropsychopharmacology / Official Scientific Journal of the Collegium Internationale Neuropsychopharmacologicum (CINP), 12(2), 191–199.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Monji, A., Takita, M., Samejima, T., Takaishi, T., Hashimoto, K., Matsunaga, H., … Kanba, S. (2009). Effect of yokukansan on the behavioral and psychological symptoms of dementia in elderly patients with Alzheimer’s disease. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry, 33(2), 308–311.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Mori, E., Ikeda, M., & Kosaka, K. (2012). Donepezil for dementia with Lewy bodies: a randomized, placebo-controlled trial. Ann Neurol, 72(1), 41–52.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Napryeyenko, O., & Borzenko, I. (2007). Ginkgo biloba special extract in dementia with neuropsychiatric features. A randomised, placebo-controlled, double-blind clinical trial. Arzneimittel-Forschung, 57(1), 4–11.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Nikolova G , Yancheva S , Raychev I, H. R. (2013). Ginkgo biloba extract in dementia: A 22-week randomised, placebo-controlled, double-blind trial . Bulgarian Neurology, 14, 139 – 143.

Trial, publicatie in Bulgaars.

Nyth, A. L., & Gottfries, C. G. (1990). The clinical efficacy of citalopram in treatment of emotional disturbances in dementia disorders. A Nordic multicentre study. Br J Psychiatry, 157, 894–901.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Okahara, K., Ishida, Y., Hayashi, Y., Inoue, T., Tsuruta, K., Takeuchi, K., … Mitsuyama, Y. (2010). Effects of Yokukansan on behavioral and psychological symptoms of dementia in regular treatment for Alzheimer’s disease. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry, 34(3), 532–536.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Olafsson, K., Jorgensen, S., Jensen, H. V, Bille, A., Arup, P., & Andersen, J. (1992). Fluvoxamine in the treatment of demented elderly patients: a double-blind, placebo-controlled study. Acta Psychiatrica Scandinavica, 85(6), 453–456.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Olin, J. T., Fox, L. S., Pawluczyk, S., Taggart, N. A., & Schneider, L. S. (2001). A pilot randomized trial of carbamazepine for behavioral symptoms in treatment-resistant outpatients with Alzheimer disease. Am J Geriatr Psychiatry, 9(4), 400–405. Retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1064748112614547

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Paleacu, D., Barak, Y., Mirecky, I., & Mazeh, D. (2008). Quetiapine treatment for behavioural and psychological symptoms of dementia in Alzheimer’s disease patients: a 6-week, double-blind, placebo-controlled study. Int J Geriatr Psychiatry, 23(September 2007), 393–400.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Petrie, W., Ban, T., Berney, S., Fujimori, M., Guy, W., Ragheb, M., … Schaffer, D. (1982). Loxapine in Psychogeriatrics: A Placebo- and Standard-Controlled Clinical Investigation. Journal Clinical Psychopharmacology, 2(2), 122–126.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Pollock, B., Mulsant, B., Rosen, J., Sweet, R., Mazumdar, S., Bharucha, A., … Chew, M. (2002). Comparison of Citalopram, Perphenazine, and Placebo for the Acute Treatment of Psychosis and Behavioral Disturbances in Hospitalized , Demented Patients. Am J Psychiatry, 159(March), 460–465.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Pollock, B. G., Mulsant, B. H., Rosen, J., Mazumdar, S., Blakesley, R. E., Houck, P. R., & Huber, K. A. (2007). A double-blind comparison of citalopram and risperidone for the treatment of behavioral and psychotic symptoms associated with dementia. The American Journal of Geriatric Psychiatry : Official Journal of the American Association for Geriatric Psychiatry, 15(11), 942–952.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Porsteinsson, A. P., Tariot, P. N., Erb, R., Cox, C., Smith, E., Jakimovich, L., … Irvine, C. (2001). Placebo-controlled study of divalproex sodium for agitation in dementia. Am J Geriatr Psychiatry, 9(1), 58–66. Retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S106474811261848X

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Profenno, L. A., Jakimovich, L., Holt, C. J., Porsteinsson, A., & Tariot, P. N. (2005). A randomized, double-blind, placebo-controlled pilot trial of safety and tolerability of two doses of divalproex sodium in outpatients with probable Alzheimer’s disease. Curr Alzheimer Res, 2(5), 553–558.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Rada, R., & Kellner, R. (1976). Thiothixene in the Treatment of Geriatric Patients With Chronic Organic Brain Syndrome. Journal of the American Geriatrics Society, 24(3), 105–107.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Reisberg, B., Doody, R., Stoffler, A., Schmitt, F., Ferris, S., & Mobius, H. J. (2003). Memantine in moderate-to-severe Alzheimer’s disease. The New England Journal of Medicine, 348(14), 1333–1341.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Riemersma-van der Lek, R. F., Swaab, D. F., Twisk, J., Hol, E. M., Hoogendijk, W. J., & Van Someren, E. J. (2008). Effect of Bright Light and Melatonin on Cognitive and Noncognitive Function in Elderly Residents of Group Care Facilities. Jama, 299(22), 2642.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

RIS-BEL-14. (1997). Unpublished.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Rockwood, K., Mintzer, J., Truyen, L., Wessel, T., & Wilkinson, D. (2001). Effects of a flexible galantamine dose in Alzheimer’s disease: a randomised, controlled trial. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 71(5), 589–595.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Schneider, L. S., Tariot, P. N., Lyketsos, C. G., Dagerman, K. S., Davis, K. L., Davis, S., … Lieberman, J. A. (2001). National Institute of Mental Health Clinical Antipsychotic Trials of Intervention Effectiveness (CATIE): Alzheimer disease trial methodology. The American Journal of Geriatric Psychiatry : Official Journal of the American Association for Geriatric Psychiatry, 9(4), 346–360.

Design van een trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Schneider, L. S., Ismail, M. S., Dagerman, K., Davis, S., Olin, J., McManus, D., … Tariot, P. N. (2003). Clinical Antipsychotic Trials of Intervention Effectiveness (CATIE): Alzheimer’s disease trial. Schizophrenia Bulletin, 29(1), 57–72.

Schneider, L. S., Tariot, P. N., Dagerman, K. S., Davis, S. M., Hsiao, J. K., Ismail, M. S., … Lieberman, J. A. (2006). Effectiveness of atypical antipsychotic drugs in patients with Alzheimer’s disease. N Engl J Med, 355(15), 1525–1538. (=CATIE)

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Seitz, D. P., Adunuri, N., Gill, S. S., Gruneir, A., Herrmann, N., & Rochon, P. (2011). Antidepressants for agitation and psychosis in dementia. Cochrane Database Syst Rev, (2), Cd008191.

Meta-analyse van antidepressiva, maar niet versus placebo of met indicatie psychotisch gedrag.

Seitz, D. P., Gill, S. S., Herrmann, N., Brisbin, S., Rapoport, M. J., Rines, J., … Conn, D. K. (2013). Pharmacological treatments for neuropsychiatric symptoms of dementia in long-term care: a systematic review. Int Psychogeriatr, 25(2), 185–203.

Review met daarin meta-analyses, maar niet van trials met specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Serfaty, M., Kennell-Webb, S., Warner, J., Blizard, R., & Raven, P. (2002). Double blind randomised placebo controlled trial of low dose melatonin for sleep disorders in dementia. Int J Geriatr Psychiatry, 17(12), 1120–1127.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Siddique, H., Hynan, L. S., & Weiner, M. F. (2009). Effect of a serotonin reuptake inhibitor on irritability, apathy, and psychotic symptoms in patients with Alzheimer’s disease. J Clin Psychiatry, 70(6), 915–918.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Singer, C., Tractenberg, R. E., Kaye, J., Schafer, K., Gamst, A., Grundman, M., … Thal, L. J. (2003). A multicenter, placebo-controlled trial of melatonin for sleep disturbance in Alzheimer’s disease. Sleep, 26(7), 893–901.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Sommer, O. H., Aga, O., Cvancarova, M., Olsen, I. C., Selbaek, G., & Engedal, K. (2009). Effect of oxcarbazepine in the treatment of agitation and aggression in severe dementia. Dement Geriatr Cogn Disord, 27(2), 155–163.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Stinton, C., McKeith, I., Taylor, J. P., Lafortune, L., Mioshi, E., Mak, E., … O’Brien, J. T. (2015). Pharmacological Management of Lewy Body Dementia: A Systematic Review and Meta-Analysis. Am J Psychiatry, 172(8), 731–742.

Meta-analyse van trials die niet aan onze criteria voldoen.

Street, J. S., Clark, W. S., Gannon, K. S., Cummings, J. L., Bymaster, F. P., Tamura, R. N., … Breier, A. (2000). Olanzapine treatment of psychotic and behavioral symptoms in patients with Alzheimer disease in nursing care facilities: a double-blind, randomized, placebo-controlled trial. The HGEU Study Group. Arch Gen Psychiatry, 57(10), 968–976.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Sugerman, A., Williams, B., & Alderstein, A. (1964). Haloperidol in the psychiatric disorders of old age. Clinical Notes, 1190–1192.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Sultzer, D. L., Gray, K. F., Gunay, I., Berisford, M. A., & Mahler, M. E. (1997). A double-blind comparison of trazodone and haloperidol for treatment of agitation in patients with dementia. The American Journal of Geriatric Psychiatry : Official Journal of the American Association for Geriatric Psychiatry, 5(1), 60–69.

Trial, niet placebo-gecontroleerd.

Sultzer, D. L., Davis, S. M., Tariot, P. N., Dagerman, K. S., Lebowitz, B. D., Lyketsos, C. G., … Schneider, L. S. (2008). Clinical symptom responses to atypical antipsychotic medications in Alzheimer’s disease: phase 1 outcomes from the CATIE-AD effectiveness trial. Am J Psychiatry, 165(7), 844–854.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Tampi, R., Aziz, R., Kantrowitz, J., Wilkins, K. M., Zdanys, K., & Muralee, S. (2009). Carbamazepine and oxcarbazepine for the treatment of behavioural and psychological symptoms of dementia (BPSD). Cochrane Database of Systematic Reviews.

Protocol van meta-analyse.

Tan, M. S., Yu, J. T., Tan, C. C., Wang, H. F., Meng, X. F., Wang, C., … Tan, L. (2015). Efficacy and adverse effects of ginkgo biloba for cognitive impairment and dementia: a systematic review and meta-analysis. J Alzheimers Dis, 43(2), 589–603.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Tariot, P. N., Erb, R., Podgorski, C. A., Cox, C., Patel, S., Jakimovich, L., & Irvine, C. (1998). Efficacy and tolerability of carbamazepine for agitation and aggression in dementia. Am J Psychiatry, 155(1), 54–61.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Tariot, P. N., Cummings, J. L., Katz, I. R., Mintzer, J., Perdomo, C. A., Schwam, E. M., & Whalen, E. (2001). A randomized, double-blind, placebo-controlled study of the efficacy and safety of donepezil in patients with Alzheimer’s disease in the nursing home setting. Journal of the American Geriatrics Society, 49(12), 1590–1599.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Tariot, P. N., Raman, R., Jakimovich, L., Schneider, L., Porsteinsson, A., Thomas, R., … Thal, L. (2005). Divalproex sodium in nursing home residents with possible or probable Alzheimer Disease complicated by agitation: a randomized, controlled trial. Am J Geriatr Psychiatry, 13(11), 942–949.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Teri, L., Logsdon, R. G., Peskind, E., Raskind, M., Weiner, M. F., Tractenberg, R. E., … Thal, L. J. (2000). Treatment of agitation in AD: a randomized, placebo-controlled clinical trial. Neurology, 55(9), 1271–1278.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

van Dyck, C. H., Tariot, P. N., Meyers, B., & Malca Resnick, E. (2007). A 24-week randomized, controlled trial of memantine in patients with moderate-to-severe Alzheimer disease. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 21(2), 136–143.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

von Gunten, A., Schlaefke, S., & Uberla, K. (2015). Efficacy of Ginkgo biloba extract EGb 761 in dementia with behavioural and psychological symptoms: A systematic review. The World Journal of Biological Psychiatry : The Official Journal of the World Federation of Societies of Biological Psychiatry, 1–12.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Wang, J., Yu, J. T., Wang, H. F., Meng, X. F., Wang, C., Tan, C. C., & Tan, L. (2015). Pharmacological treatment of neuropsychiatric symptoms in Alzheimer’s disease: a systematic review and meta-analysis. J Neurol Neurosurg Psychiatry, 86(1), 101–109.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Wild, R., Pettit, T., Burns, A., R., W., T., P., & A., B. (2003). Cholinesterase inhibitors for dementia with Lewy bodies. Cochrane Database Syst Rev, (3), Cd003672.

Review waarin één trial werd geïncludeerd, zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Winblad, B., Engedal, K., Soininen, H., Verhey, F., Waldemar, G., Wimo, A., … Subbiah, P. (2001). A 1-year, randomized, placebo-controlled study of donepezil in patients with mild to moderate AD. Neurology, 57(3), 489–495.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Xiao, H., Su, Y., Cao, X., Sun, S., & Liang, Z. (2010). A meta-analysis of mood stabilizers for Alzheimer’s disease. J Huazhong Univ Sci Technolog Med Sci, 30(5), 652–658.

Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Zheng, L., Mack, W. J., Dagerman, K. S., Hsiao, J. K., Lebowitz, B. D., Lyketsos, C. G., … Schneider, L. S. (2009). Metabolic changes associated with second-generation antipsychotic use in Alzheimer’s disease patients: the CATIE-AD study. Am J Psychiatry, 166(5), 583–590.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

Zhong, K., Tariot, P., Mintzer, J., Minkwitz, M., & Devine, N. (2007). Quetiapine to Treat Agitation in Dementia : A Randomized , Double-Blind , Placebo-Controlled Study. Current Alzheimer Research, 4(1), 81–93.

Trial, geen specifieke indicatie psychotisch gedrag.

 

Bijlage 2.2 Risico op bias van studies naar psychofarmaca

 

Vergroot tabel

 

1. randomisatie-proces

2. afwijkingen van beoogde interventie

3. ontbrekende uitkomsten

4. uitkomst-metingen

5. selectieve rapportage

6. overig

totaal aantal items zonder bias

Tariot 2006 (haloperidol)

onduidelijk

geen bias

geen bias

onduidelijk

geen bias

wel bias

3

Streim 2008

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

onduidelijk

geen bias

wel bias

1

Mintzer 2007

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

onduidelijk

wel bias

wel bias

0

Mintzer 2006

onduidelijk

geen bias

wel bias

geen bias

geen bias

wel bias

3

Tariot 2006 (quetiapine)

onduidelijk

geen bias

wel bias

geen bias

geen bias

wel bias

3

De Deyn 2005

wel bias

onduidelijk

wel bias

onduidelijk

wel bias

wel bias

0

Deberdt 2005

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

onduidelijk

geen bias

wel bias

1

De Deyn 2004

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

0

Satterlee 1995

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

onduidelijk

onduidelijk

wel bias

0

Rabey 2007

onduidelijk

geen bias

wel bias

geen bias

geen bias

wel bias

3

 

Bijlage 2.3 Forest plots psychofarmaca

 atypisch1.png

 atypisch2.jpg

 atypisch3.jpg

 atypisch4.jpg

Overwegingen

Er zijn geen RCT’s naar het effect van psychosociale interventies op psychotisch gedrag bij mensen met dementie. De algemeen geldende werkwijze voor probleemgedrag bij mensen met dementie vindt u in de module ‘Methodisch en multidisciplinair werken’ in deze richtlijn.

Voor de aanpak van psychotische symptomen zijn een aantal symptoomspecifieke adviezen te geven:

- Zoek naar een voor deze persoon optimale balans tussen rust en afleiding. Zowel een prikkelarme als een te drukke/onoverzichtelijke omgeving kunnen psychotische symptomen in de hand werken of versterken.

- Streef in het dagritme naar regelmaat en voorspelbaarheid.

- Werk als team met een consistente begeleiding in zowel symptoomvrije perioden, als tijdens aanwezigheid van psychotische symptomen.

- Erken opkomende gevoelens van angst, agitatie of bedroefdheid, zonder in discussie te gaan over de wanen of hallucinaties.

Om dit te bereiken is psycho-educatie en gedragsinstructie aan teamleden en verwanten een voorwaarde. Geef daarbij gedetailleerde en begrijpelijke uitleg aan de cliënt, diens verwanten en het zorgteam over het probleemgedrag en de achtergronden ervan. Deze uitleg dient op de individuele cliënt en diens betrokkenen te zijn afgestemd voor een optimaal effect (Livingston, 2005; Van ’t Leven, 2013). De onderliggende relaties van het probleemgedrag kunnen inividueel verschillen en worden ook in de psycho-educatie waar mogelijk verhelderd (Brodaty, 2012; Zwijsen, 2014; Ornstein, 2012).

Indien er sprake is van psychotische symptomen die niet erg hinderlijk zijn voor de persoon met dementie en zijn omgeving behoeven deze geen behandeling met psychofarmaca. Indien de psychotische symptomen bij mensen met dementie leiden tot persisterende angst, slaapklachten, agitatie/agressie of ander probleemgedrag, kan kortdurende behandeling met een antipsychoticum worden overwogen. Zie hiervoor ook de modules ‘Behandeling van angstig gedrag bij mensen met dementie’ en ‘Behandeling van geagiteerd gedrag bij mensen met dementie’. Indien gewenst, kan er overlegd worden met een ouderenpsychiater.


Uit observationele studies en RCT’s bij andere symptomen zijn daarnaast ook nadelige effecten van antipsychotica bekend, die voor de besluitvorming over al dan niet gebruiken van belang zijn. Het gaat hierbij om bijvoorbeeld extrapiramidale symptomen, somnolentie, en risico’s op CVA, pneumonieën, trombo-embolieën en sterfte. Zie hiervoor de module ‘Starten en stoppen van psychofarmaca’.


Voorzichtigheid is geboden bij het interpreteren van de resultaten van de acht gevonden studies vanwege het feit dat verschillende typen dementie in verschillende stadia zijn meegenomen in het onderzoek. Eensluidende conclusies ten aanzien van subpopulaties al dan niet met comorbiditeit zijn daarom lastig te trekken.

Atypische antipsychotica hebben een statistisch significant effect, waarbij het effect op groepsniveau zeer klein is (klinisch niet relevant): op basis van de acht RCT’s naar het effect van risperidon, olanzapine, quetiapine of aripiprazol werd een number needed to treat (NNT) van twintig gevonden, wat beschouwd kan worden als klinisch niet relevant. Er wordt bij zeven van de acht RCT’s een number needed to harm (NNH) gevonden van elf voor de bijwerking somnolentie. Het is discutabel of somnolentie een ongewenste bijwerking is, of juist ook als een behandeleffect beschouwd kan worden. Een statistisch significant effect van risperidon op psychotisch gedrag wordt gevonden in posthoc en subgroepanalyses van andere RCT’s (Katz, 1999; Schneider, 2003; Rabinowitz, 2004; Brodathy, 2005). Gezien bovenstaande literatuur, kan risperidon als tweede keus overwogen worden voor psychotisch gedrag bij mensen met dementie, indien er contra-indicaties zijn voor het geven van haloperidol zoals extrapiramidale bijwerkingen. Hierbij moet in overweging worden genomen dat het klinisch effect op groepsniveau zeer klein en klinisch niet relevant is, maar op individueel niveau wel klinisch relevant kan zijn. Wees hier dus zeer terughoudend mee, monitor extra op effect en continueer alleen als er klinische relevante verbetering optreedt binnen enkele weken.


Er zijn geen gerandomiseerde, placebogecontroleerde trials bij mensen met de Ziekte van Parkinson en dementie die de effecten van acetylcholinesteraseremmers of clozapine onderzochten. Voor mensen met de ziekte van Parkinson, maar zonder dementie, zijn wel studies gedaan. Adviezen ten aanzien van behandeling van psychotische symptomen bij de Ziekte van Parkinson kunt u vinden in de multidisciplinaire richtlijn ‘Ziekte van Parkinson’ van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie (2010). Hierin wordt benoemd dat clozapine effectief is bij de behandeling van psychotische symptomen bij de Ziekte van Parkinson, zonder dat dit resulteert in een toename van de Parkinsonverschijnselen. Het gebruik van clozapine vergt echter regelmatige bloedcontroles om het eventuele optreden van agranulocytose te detecteren.

 

Hoewel er geen RCT’s zijn uitgevoerd naar het effect van psychofarmaca op psychotische symptomen bij mensen met Lewy body-dementie met psychotisch gedrag wordt rivastigmine bij Lewy body-dementie in verschillende richtlijnen geadviseerd. Zij baseren dit op de ‘Last Outcome Carried Forward’-analyse en observed-case-analyse uit de studie van McKeith (2000) die een statistisch significante afname toont op de uitkomstmaat NPI-4, een combinatie van de NPI-subschalen wanen, hallucinaties, apathie en depressie. Echter, de intention-to-treatanalyse laat geen klinisch relevante, noch statistisch significante effecten zien (SMD= -0,22; 95% BI: -0,14 tot 0,59). Daarmee is de bewijskracht voor rivastigmine tegen psychotische symptomen bij mensen met Lewy body-dementie en psychotisch gedrag zeer zwak te noemen. 

Beller, S. A., & Overall, J. E. (1984). The Brief Psychiatric Rating Scale (BPRS) in geropsychiatric research: II. Representative profile patterns. Journal of Gerontology, 39(2), 194–200.

Brodaty H, Ames D, Snowdon J, Woodward M, Kirwan J, Clarnette R, Lee E, Greenspan A. Risperidone for psychosis of Alzheimer's disease and mixed dementia: results of a double-blind, placebo-controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry. 2005;20(12):1153-1157.

Brodaty, H., Arasaratnam C, (2012). Meta-Analysis of Nonpharmacological Interventions for Neuropsychiatric Symptoms of Dementia. Am J Psychiatry; 169:946–953.

Brunelle-Hamann L, Thivierge S, & M Simard (2015). Impact of a cognitive rehabilitation intervention on neuropsychiatric symptoms in mild to moderate Alzheimer’s disease .Neuropsychological Rehabilitation, 2015 Vol. 25, No. 5, 677–707.

Cohen-Mansfield J. Nonpharmacologic interventions for psychotic symptoms in dementia. J Geriatr Psychiatry Neurol. 2003;16(4):219-224.

Cummings, J. L., McRae, T., & Zhang, R. (2006). Effects of donepezil on neuropsychiatric symptoms in patients with dementia and severe behavioral disorders. Am J Geriatr Psychiatry, 14(7), 605–612.

De Deyn, P., Carrasco, M., Deberdt, W., Jeandel, C., Hay, D., Feldman, P., … Breier, A. (2004). Olanzapine versus placebo in the treatment of psychosis with or without associated behavioral disturbances in patients with Alzheimer’s disease. Int J Geriatr Psychiatry, 19(2), 115–126.

De Deyn, P., Jeste, D., Swanink, R., Kostic, D., & Breder, C. (2005). Aripiprazole for the Treatment of Psychosis in Patients With Alzheimer’s Disease. J Clin Psychopharmacol, 25(5), 463–467.

Deberdt, W., Dysken, M., Rappaport, S., Feldman, P., Young, C., & Hay, D. (2005). Comparison of Olanzapine and Risperidone in the Treatment of Psychosis and Associated Behavioral Disturbances in Patients With Dementia. Am J Geriatr Psychiatry, 13(August), 722–730.

Ellsworth, R. B. (1957). The MACC Behavioral Adjustment Scale,. Beverly Hills, California: Western Psychological Services.

Guy W, editor. ECDEU Assessment Manual for Psychopharmacology. Rockville, MD: US Department of Heath, Education, and Welfare Public Health Service Alcohol, Drug Abuse, and Mental Health Administration; 1976.

Katz IR, Jeste DV, Mintzer JE, Clyde C, Napolitano J, Brecher M. Comparison of risperidone and placebo for psychosis and behavioral disturbances associated with dementia: a randomized, double-blind trial. Risperidone Study Group. J Clin Psychiatry. 1999;60(2):107-115.

Levin, H. S., High, W. M., Goethe, K. E., Sisson, R. A., Overall, J. E., Rhoades, H. M., … Gary, H. E. (1987). The neurobehavioural rating scale: assessment of the behavioural sequelae of head injury by the clinician. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 50(2), 183–193.

Livingston, G, Johnston, K., Katona, C., Paton, J. Lyketsos, C.G. (2005). Systematic Review of Psychological Approaches to the Management of Neuropsychiatric Symptoms of Dementia. (Am J Psychiatry 2005; 162:1996–2021.

McKeith I, Del Ser T, Spano P, Emre M, Wesnes K, Anand R, Cicin-Sain A, Ferrara R, Spiegel R. Efficacy of rivastigmine in dementia with Lewy bodies: a randomised, double-blind, placebo-controlled international study. Lancet. 2000 Dec 16;356(9247):2031-2036.

Mintzer, J., Greenspan, A., Caers, I., Hove, I., Kushner, S., Weiner, M., … Schneider, L. (2006). Risperidone in the Treatment of Psychosis of Alzheimer Disease: Results From a Prospective Clinical Trial. Am J Geriatr Psychiatry, (March), 280–291.

Mintzer, J., Tune, L., Breder, C., Swanink, M., & Marcus, R. (2007). Aripiprazole for the Treatment of Psychoses in Institutionalized Patients With Alzheimer Dementia : A Multicenter , Randomized , of Three Fixed Doses. Am J Geriatr Psychiatry, (November), 918–931.

Ornstein K, & J.E. Gaugler (2012).The problem with ‘problem behaviors’: a systematic review of the association between individual patient behavioral and psychological symptoms and caregiver depression and burden within the dementia patient–caregiver dyad. International Psychogeriatrics, 24:10, 1536–1552.

Rabey, J. M., Prokhorov, T., Miniovitz, A., Dobronevsky, E., & Klein, C. (2007). Effect of quetiapine in psychotic Parkinson’s disease patients: a double-blind labeled study of 3 months' duration. Movement Disorders : Official Journal of the Movement Disorder Society, 22(3), 313–318.

Rabinowitz J, Katz IR, De Deyn PP, Brodaty H, Greenspan A, Davidson M. Behavioral and psychological symptoms in patients with dementia as a target for pharmacotherapy with risperidone. J Clin Psychiatry. 2004;65(10):1329-1334.

Richtlijn Ziekte van Parkinson. 2010. Nederlandse Verenging voor Neurologie. https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/ziekte_van_parkinson/ziekte_van_parkinson_-_startpagina.html

Satterlee, W. (1995). Olanzapine versus Placebo in the Treatment of Patients with Psychosis Associated with Dementia (F1D-MC-HGAO).

Schneider LS, Katz IR, Park S, Napolitano J, Martinez RA, Azen SP. Psychosis of Alzheimer disease: validity of the construct and response to risperidone. The American Journal of Geriatric Psychiatry. 2003;11(4):414-425.

Tariot, P., Schneider, L., Katz, I., Mintzer, J., Street, J., Copenhaver, M., & Williams-Hughes, C. (2006). Quetiapine Treatment of Psychosis Associated With Dementia : A Double-Blind , Randomized , Placebo-Controlled Clinical Trial. Am J Geriatr Psychiatry, 14(9), 767–776.

Van’t Leven N, Prick A.E.J.C., Groenewoud JG, Pepijn Roelofs PDDM, Lange de J & Pot AM (2013). Dyadic interventions for community-dwelling people with dementia and their family caregivers: a systematic review. InternationalPsychogeriatrics, 25:10, 1581–1603

Zwijsen SA (2014). Grip on Challenging Behaviour, Gildeprint.

Verantwoording

In de module verantwoording is de samenstelling van de projectgroep, de gevolgde werkwijze en de gehanteerde systematiek voor richtlijnontwikkeling opgenomen.  

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden. 

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

Dit voorkomt ook dat dezelfde informatie bij het maken van een pdf niet in elke module nodeloos terugkomt.

 

Naar de richtlijn kan als volgt verwezen worden:
Zuidema SU, Smalbrugge M, Bil WME, Geelen R, Kok RM, Luijendijk HJ, van der Stelt I, van Strien AM, Vink MT, Vreeken HL. Multidisciplinaire Richtlijn probleemgedrag bij dementie. Verenso, NIP. Utrecht 2018.

In het Engels:
Zuidema SU, Smalbrugge M, Bil WME, Geelen R, Kok RM, Luijendijk HJ, van der Stelt I, van Strien AM, Vink MT, Vreeken HL. Multidisciplinary Guideline problem behaviour in dementia. Verenso, NIP. Utrecht 2018.

In de module verantwoording is de samenstelling van de projectgroep, de gevolgde werkwijze en de gehanteerde systematiek voor richtlijnontwikkeling opgenomen.  

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden. 

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

Dit voorkomt ook dat dezelfde informatie bij het maken van een pdf niet in elke module nodeloos terugkomt. 

In de module verantwoording is de samenstelling van de projectgroep, de gevolgde werkwijze en de gehanteerde systematiek voor richtlijnontwikkeling opgenomen.  

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden. 

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

Dit voorkomt ook dat dezelfde informatie bij het maken van een pdf niet in elke module nodeloos terugkomt.